Ανοιχτή Πρόσβαση στην Ακαδημαϊκή Έρευνα: Ένας Οδηγός για Αρχάριους

Το άρθρο δημοσιεύτηκε στα αγγλικά στο WONKHE.COM. Μεταφράστηκε και αναδημοσιεύτηκε στα ελληνικά στο OER.ELLAK.GR

 «Για πρώτη φορά, η συντριπτική πλειοψηφία της επιστημονικής βιβλιογραφίας είναι διαθέσιμη δωρεάν σε όλους όσους έχουν σύνδεση στο Διαδίκτυο.» Η πρόσφατη δημοσίευση ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ των Himmelstein et al αναφέρει, ότι το 99,3% των έγκυρων εισερχόμενων αιτήσεων για πρόσβαση σε δημοσιευμένες ακαδημαϊκές έρευνες, εκπληρώνεται τώρα ακαριαία και χωρίς χρέωση από μια ενιαία υπηρεσία συνάθροισης.

Αλλά η εν λόγω υπηρεσία – το SCI-HUB – λειτουργεί εκτός νόμου. Η υπηρεσία βασίζεται σε εκατομμύρια μικροσκοπικών ανατρεπτικών πράξεων από πανεπιστημιακούς και βιβλιοθηκονόμους, σε τεκμηριωμένα ελαττώματα στα paywalls των εκδοτών, σε μερικά ισχυρά scripts και ναι και σε απλή κλοπή.

Εάν το Sci-Hub κλέβει από τις τσέπες των ακαδημαϊκών εκδοτών, από πού προέρχονται τα περιεχόμενα που έχουν στις τσέπες τους; Κάποιοι υποστηρίζουν ότι ακαδημαϊκοί εκδότες παρέχουν μια πολύτιμη υπηρεσία στους ερευνητές – σηματοδοτώντας την συναίνεση, υποστηρίζοντας την αξιολόγηση από ομοτίμους και διατηρώντας υψηλά πρότυπα. Άλλοι θεωρούν, ότι επωφελούνται από την ανασκόπηση και την απλήρωτη εκδοτική εργασία που πραγματοποιείται σε μεγάλο βαθμό από τους ακαδημαϊκούς, καθώς και από την αυξανόμενη επιμονή όλων για έγκαιρες και συχνές δημοσιεύσεις

Δημοσιεύστε ή εξαφανιστείτε

Τα άρθρα των ακαδημαϊκών περιοδικών παραμένουν ο κύριος τρόπος με τον οποίο τα ερευνητικά αποτελέσματα μοιράζονται με τον ευρύτερο κόσμο, καθώς είναι μια από τις βάσεις ορισμένων μετρήσεων που χρησιμοποιούνται στις αποφάσεις ακαδημαϊκής προαγωγής, απασχόλησης και αμοιβών. Για να είστε ακαδημαϊκός, πρέπει να δημοσιεύσετε.

Έτσι, ο αριθμός των ερευνών που δημοσιεύονται ετησίως συνεχίζει να αυξάνεται. Σύμφωνα με μια ΕΚΘΕΣΗ ΤΟΥ 2015, περίπου 2,5 εκατομμύρια έρευνες δημοσιεύονται κάθε χρόνο. Παρόλο που δεν υπάρχει οριστικός αριθμός, υπάρχουν σήμερα περίπου 34.500 περιοδικά και ο αριθμός συνεχίζει να αυξάνεται ετησίως. Η πίεση για δημοσίευση οδήγησε σε έκρηξη στις επιστημονικές εκδόσεις και δεν δείχνει σημάδια ύφεσης.

Όλα αυτά έχουν αντίκτυπο και στο άλλο άκρο. Ο όρος “SERIALS CRISIS” έχει γίνει μια κοινή συντομογραφία για να περιγράψει τις επιπτώσεις των αυξήσεων του κόστους συνδρομής από τις Βιβλιοθήκες. Οι περιορισμένοι προϋπολογισμοί των βιβλιοθηκών δεν μπορούν πλέον να καλύψουν το κόστος όλων των περιοδικών που ζητούν οι ερευνητές. Το ζήτημα έχει συνδεθεί στενά με τις πρακτικές τιμολόγησης ορισμένων εμπορικών εκδοτών, ιδίως στους τομείς της επιστήμης, της τεχνολογίας και της ιατρικής. Οι δυσκολίες στην πρόσβαση στην έρευνα συνέβαλαν, παράλληλα με την ασαφή μεθοδολογία, και σε ανησυχίες γύρω από ΤΗΝ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ ΤΩΝ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ.

Βασικά, οι ακαδημαϊκοί και το υπόλοιπο κοινό, χρειάζεται πρόσβαση σε δημοσιευμένη έρευνα προκειμένου να αξιοποιήσουν και να μάθουν από αυτήν. Οι εθνικές συμφωνίες για την πρόσβαση σε περιοδικά, όπως αυτές που πραγματοποιούνται στο Ηνωμένο Βασίλειο από τις συλλογές Jisc, είναι ένας τρόπος κάλυψης αυτών των δαπανών και επιτυγχάνονται μέσω εθνικών διαπραγματεύσεων – To Jisc εκτιμά ότι ο τομέας εξοικονομεί £ 75 ΕΚΑΤΟΜΜΥΡΙΑ μέσω τέτοιων συμφωνιών. Ωστόσο, υπάρχει ΣΟΒΑΡΗ ΑΝΗΣΥΧΙΑ ότι ακόμη και αυτές οι ρυθμίσεις καθίστανται μη βιώσιμες – τόσο η ΓΕΡΜΑΝΙΑ όσο και η ΟΛΛΑΝΔΙΑ είδαν πρόσφατα ότι παρόμοιες διαπραγματεύσεις με τους εκδότες να καταρρέουν.

Το ζήτημα της πρόσβασης στην έρευνα δεν επηρεάζει μόνο τους ακαδημαϊκούς ερευνητές, Είναι γνωστό ότι ένα ευρύ φάσμα ατόμων (από τους επαγγελματίες του ιατρικού τομέα έως τους ανεξάρτητους ερευνητές) χρησιμοποιεί ακαδημαϊκή βιβλιογραφία όπου είναι ανοιχτά διαθέσιμη σε αυτούς. Για παράδειγμα, τα δεδομένα χρήσης του 2012 του PubMed Central δείχνουν ότι από τους 420.000 μοναδικούς χρήστες ανά ημέρα, το 25% προέρχεται από πανεπιστήμια και το 17% από εταιρείες, ενώ το 40% από τρίτους .

Ο κόσμος της Ανοιχτής Πρόσβασης

Με τον αυξανόμενο όγκο και τη ζήτηση για έρευνα, χρειάστηκε επειγόντως ένα νέο μοντέλο. Το κίνημα της «Ανοιχτής Πρόσβασης» (ΟΑ) στον τομέα των ερευνητικών εκδόσεων υπήρξε εδώ και αρκετές δεκαετίες, παρόλο που το ίδιο το όνομα δεν είχε καθοριστεί μέχρι το 2001 και άρχισε να ΚΩΔΙΚΟΠΟΙΕΙΤΑΙ  το 2013 με την διακήρυξη του Βερολίνου.

Τα περιοδικά και τα άρθρα ανοιχτής πρόσβασης είναι ανοιχτά προσιτά, χωρίς αμοιβή ή συμμετοχή, σε όλους όσους επιθυμούν να τα χρησιμοποιήσουν. Όλο και περισσότερο, η προϋπόθεση για ανοιχτή πρόσβαση απαιτείται από όσους χρηματοδοτούν ή υποστηρίζουν μια έρευνα. Σε παγκόσμιο επίπεδο, υπάρχουν σήμερα 83 εντολές χρηματοδότησης ανοιχτής πρόσβασης και το πιο πιθανό είναι να συνεχίσουν να αυξάνονται. Όλοι οι μεγάλοι χρηματοδότες του Ηνωμένου Βασιλείου απαιτούν τώρα ότι η έρευνα που προέρχεται από τα χρηματοδοτούμενα έργα τους να διατίθεται με ανοιχτή πρόσβαση και η ανοιχτή πρόσβαση αποτελεί de facto απαίτηση για το REF2021. Τα ιδρύματα και οι ερευνητικές ομάδες απαιτούν τακτικά την ανταλλαγή ερευνητικών αποτελεσμάτων μέσω ενός θεσμικού αποθετηρίου έρευνας.

Για να δηλώσει ότι ένα άρθρο είναι ανοικτή πρόσβαση, χρησιμοποιείται γενικά μια άδεια CREATIVE COMMONS. Η σουίτα «ανοιχτών αδειών» που προσφέρεται από το Creative Commons (CC) (που ιδρύθηκε το 2001) σχεδιάστηκε για να βοηθήσει άτομα και οργανισμούς σε όλο τον κόσμο να μοιραστούν τη γνώση και τη δημιουργικότητα. Με βάση τις συνήθεις πρακτικές στην ανάπτυξη ανοιχτού λογισμικού, οι άδειες CC χρησιμοποιούνται από τους περισσότερους εκδότες της ΟΑ για να σηματοδοτήσουν ότι η εργασία μπορεί να μοιραστεί, να προσαρμοστεί και να ανακατασκευαστεί με απόδοση χωρίς να ζητηθεί πρόσθετη άδεια. Στην περίπτωση της ακαδημαϊκής λογοτεχνίας, αυτό επιτρέπει στα άρθρα να μοιράζονται και να χρησιμοποιούνται ευρέως και χωρίς κόστος για τον αναγνώστη.

Δεδομένου ότι πρόκειται μόνο για μια σειρά αδειών, η CC δεν έχει καμία σχέση με την παραχώρηση δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας ή ηθικών δικαιωμάτων – και τα δύο παραμένουν στον δημιουργό-, αν και ορισμένοι εκδότες απαιτούν να τους μεταβιβαστεί το δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας . Η άδεια UK Scholarly Communications (UKSCL) αποτελεί μια λύση που προτάθηκε πρόσφατα σε αυτό το συγκεκριμένο ζήτημα, ζητώντας απλώς από τον συντάκτη να προσφέρει μια μη αποκλειστική (CC) άδεια στο ίδρυμά τους πριν από τη δημοσίευση. .

Γεύσεις της Ανοιχτής Πρόσβασης

Σε γενικές γραμμές – ένας ακαδημαϊκός συγγραφέας έχει δύο κύριες διαδρομές για τη δημοσίευση σε μια έκδοση Ανοιχτής πρόσβασης.

• Η ανοικτή πρόσβαση «Gold» που αφορά τη δημοσίευση σε ακαδημαϊκό περιοδικό που είναι είτε εξ ολοκλήρου ανοιχτή, είτε επιτρέπει δημοσίευση ανοικτής πρόσβασης (αυτός ο τελευταίος τύπος περιγράφεται ως «υβριδικό» περιοδικό). Σε πολλές περιπτώσεις, μια δαπάνη επεξεργασίας άρθρου (article processing charge -APC) καταβάλλεται με την υποβολή ή τη δημοσίευση, για την κάλυψη του κόστους λειτουργίας του περιοδικού, αλλά υπάρχουν και άλλα επιχειρηματικά μοντέλα (για παράδειγμα το μοντέλο συνδρομής που χρησιμοποιείται από την OPEN LIBRARY OF HUMANITIES).
• Η «πράσινη» ανοικτή πρόσβαση περιλαμβάνει ένα αντίγραφο ενός δημοσιευμένου άρθρου που κατατίθεται σε ένα αποθετήριο ανοικτής πρόσβασης (βασικά μια μεγάλη βάση δεδομένων). Τα αποθετήρια λειτουργούν συνήθως από ιδρύματα, υπάρχουν όμως και παραδείγματα τα οποία διαχειρίζονται ερευνητές ή λειτουργούν ως υπηρεσία γενικού σκοπού. Ορισμένα περιοδικά έχουν περίοδο embargo που πρέπει να ολοκληρωθεί πριν από το ανοιχτό μοίρασμα ενός αντιγράφου του άρθρου (που μπορεί να να λήγει την ημέρα της δημοσίευσης ή μήνες (ακόμη και χρόνια) αργότερα.) Ορισμένα περιοδικά δεν επιτρέπουν την πράσινη ΟΑ, άλλα επιτρέπουν μόνο την κοινή χρήση μιας έκδοσης «πριν τη δημοσίευση» που δεν περιλαμβάνει τις τελικές επεξεργασίες που έγιναν πριν από τη δημοσίευση.

Υπάρχουν φυσικά και άλλοι δρόμοι για την κοινή χρήση της έρευνας – κάποιοι ερευνητές μοιράζονται προεκτυπώσεις (σε υπηρεσίες όπως το ARXIV) πριν από την αξιολόγηση από ομοτίμους, άλλοι μπορεί να μοιράζονται την εργασία τους μέσω κοινωνικών μέσων ή σε παρουσιάσεις σε ακαδημαϊκά συνέδρια που δημοσιεύονται στο διαδίκτυο.

Οργανισμοί όπως το OPENLIBHUMS έχουν πρωτοπορήσει νέους τρόπους κάλυψης των δαπανών δημοσίευσης χωρίς κόστος για τον δημιουργό ή τον αναγνώστη. Αλλά το «πράσινο» και το «χρυσό» έχουν ορίσει ιστορικά τις παραμέτρους της ανοικτής πρόσβασης, αν και υπάρχουν ενδείξεις ότι αυτό αρχίζει να αλλάζει.

Νέα επιχειρηματικά μοντέλα για ακαδημαϊκές εκδόσεις

Η επιτυχία της ΟΑ ως κίνημα αποτέλεσε πρόκληση για τα συμβατικά επιστημονικά περιοδικά. Με την πίεση για το κόστος και την πρόσβαση να αυξάνεται, πολλοί ακαδημαϊκοί εκδότες έχουν είτε επινοήσει είτε σχεδιάζουν εναλλακτικά επιχειρηματικά μοντέλα, επιτρέποντας στους εκδότες και τα πανεπιστήμια να συνεργαστούν με νέους τρόπους. Όπως και παραπάνω, τα πιο συνηθισμένα μοντέλα, είναι το τέλους επεξεργασίας άρθρων (APC) – το κόστος για τον δημιουργό ή το ίδρυμα για δημοσίευση αντί για πρόσβαση. Η τιμολόγηση στη δημοσίευση δεν είναι καθόλου νέα – οι συγγραφείς έχουν πληρώσει ιστορικά για τη δημοσίευση εικόνων ή γραφημάτων, για παράδειγμα – αλλά τα επίπεδα με τα οποία οι τιμές αυτές έχουν τεθεί τώρα προκαλούν προβλήματα για τους μη χρηματοδοτούμενους ερευνητές.

Το 2002, η ΟΑ θεωρήθηκε απειλή από τους εκδότες. Ωστόσο, κατά την επόμενη δεκαετία και ενάμιση χρόνο, αυτή η απειλή έχει γίνει μια ευκαιρία. Νέοι εκδότες, όπως το BioMedCentral, το PLOS και το F1000, γεννήθηκαν στην ΟΑ, και καθιερωμένοι εκδότες όπως το Springer Nature, το Wiley και το Elsevier έχουν ανοίξει περιοδικά Ανοιχτής πρόσβασξς και έχουν μετατρέψει σε OA αρκετά τα υπάρχοντα περιοδικά τους. Με την αγορά του εκδότη προεκδόσεων SSRN από τον Elsevier και την καθιέρωση των data journals όπως το SCIENTIFIC DATA από τον Springer, η δημοσίευση των νέων μορφών ακαδημαϊκής παραγωγής αγκαλιάζεται από παραδοσιακούς εκδότες.

Άλλοι τρόποι πρόσβασης στην έρευνα

Δεδομένου ότι η έρευνα πρώτα δημοσιεύεται σε περιοδικά, υπήρξαν διάφοροι τρόποι με τους οποίους οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να διαβάσουν την εν λόγω έρευνα χωρίς να αγοράσουν το περιοδικό. Οι περισσότεροι από αυτούς τους τρόπους είναι απολύτως νόμιμοι – ζητώντας απλά από έναν ερευνητή ένα αντίγραφο της έρευνάς του, είναι ένας τρόπος με τον οποίο ο ακαδημαϊκός κόσμος εργαζόταν πάντα. Το 2017 αυτό μπορεί να συμβεί μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου ή μέσω των μέσων κοινωνικής δικτύωσης – στο παρελθόν μπορεί να χρειαζόταν επιστολή, τηλεφωνική κλήση ή και συνάντηση.

Επεκτείνοντας αυτόν τον κύκλο λίγο παραπάνω – ένας ενδιαφερόμενος μελετητής μπορεί να ζητήσει από κάποιον που γνωρίζει έναν ερευνητή ένα αντίγραφο και / ή μια εισαγωγή. Πάλι στο παρελθόν αυτό μπορεί να συμβεί σε κάποιο συνέδριο ή ως μέρος της επίβλεψης μιας διδακτορικής διατριβής – σήμερα υπάρχουν πολλά και διάφορα ακαδημαϊκά κοινωνικά δίκτυα για να διευκολυνθεί αυτή η επικοινωνία.

Μερικές φορές η έρευνα μπορεί να βρει τον τρόπο της online μέσω της πράσινης ΟΑ, ή ακόμα και τυχαία. Υπηρεσίες όπως το UNPAYWALL ή το κουμπί ΑΝΟΙΚΤΗΣ ΠΡΟΣΒΑΣΗΣ επιτρέπουν στους μελετητές να κοιτάζουν με προσοχή σε ένα paywall περιοδικών για να προσπαθήσουν να βρουν μια έκδοση σε ένα αποθετήριο με βάση το μοναδικό αναγνωριστικό του κάθε άρθρου.

Τέλος, έγιναν προσπάθειες για την απελευθέρωση μεγάλου αριθμού ερευνητικών εγγράφων από τα paywalls και για την κοινή χρήση τους – η Alexandra Elbakyan στο Sci-Hub είναι το πιο πρόσφατο παράδειγμα σε μια σειρά που περιλαμβάνει επίσης τον AARON SWARTZ. Αυτή η απελευθέρωση – πρέπει να υπογραμμίσουμε – αποτελεί τουλάχιστον παραβίαση των όρων χρήσης παροχής υπηρεσιών των εκδοτών.

Αλλά η παραβατικότητα του Sci-Hub είναι ίσως το λιγότερο ενδιαφέρον κομμάτι του. Αυτό που προσφέρει το Sci- Hub είναι μια καλύτερη εμπειρία για την πρόσβαση σε έγγραφα σε σύγκριση με την πολυπλοκότητα του κυρίαρχου μοντέλου. Ο Bjorn Brembs ΠΡΟΤΕΙΝΕ ότι η εμφάνιση της πλατφόρμας «σημαίνει ότι η επιστημονική κοινότητα […] αρχίζει να χάνει την υπομονή της και είναι έτοιμη για πιο επαναστατικές επιλογές μεταρρύθμισης».

Εάν είστε πρόθυμοι να περιορίσετε την αναζήτησή σας σε δημοσιεύσεις ανοιχτής πρόσβασης, η υπηρεσία Jisc/Open University CORE είναι ένα  παράδειγμα του τι θα ήταν δυνατό να αναζητήσετε. Υποστηρίζει την ικανότητα αναζήτησης και φιλτραρίσματος ενώ μέσω της μεταβλητής ποιότητας των διαθέσιμων μεταδεδομένων περιορίζει την αποτελεσματικότητα αυτών των αναζητήσεων. Με την αύξηση των οδηγιών από τους χρηματοδότες και την αυξανόμενη συνειδητοποίηση για την Ανοιχτή Πρόσβαση, τα νέα άρθρα στις περισσότερες ειδικότητες είναι πολύ πιθανό να είναι ΟΑ, αλλά το θέμα των παλαιότερων άρθρων είναι τεράστιο και μέχρι στιγμής δεν υπάρχει σαφής πρόοδος.

Συμπεράσματα

Εάν ποτέ οι ακαδημαϊκές εκδόσεις πρόκειται να φτάσουν σε σημείο ανατροπής, η άνοδος του Sci-Hub μπορεί να παίξει σημαντικό ρόλο. Αυτό θα μπορούσε να είναι η αρχή του τέλους για τα υπάρχοντα μοντέλα δημοσίευσης και παραμένει να δούμε αν θα καταλήξουμε σε ένα πιο βιώσιμο σύστημα ανοιχτής πρόσβασης ή σε ένα πιο ριζοσπαστικό μοντέλο. Πολλά από αυτά εξαρτώνται από τον τρόπο με τον οποίο οι εκδότες αλλάζουν και αναπτύσσονται.

Μιλώντας στο SCIENCE, ο Himmelstein είπε «πιστεύω ότι η ευρύτερη εικόνα αυτής της μελέτης είναι ότι αυτή είναι η αρχή του τέλους για τις συνδρομητικές επιστημονικές δημοσιεύσεις. Νομίζω ότι αναπόφευκτα το μοντέλο συνδρομής θα αποτύχει και θα χρειαστούν πιο ανοικτά μοντέλα. «

Το Sci-Hub, παρά τις ΕΛΠΙΔΕΣ των εκδοτών, δεν θα εξαφανιστεί έτσι απλά. Ένα τεράστιο corpus ερευνών υπάρχει ταυτόχρονα μέσω mirrors σε πολλαπλά σημεία – ακόμη και μια άμεση επίθεση στο site δεν θα σταματήσει ούτε την πρόσβαση σε αυτό, ούτε τις νέες προσθήκες. Το κουτί της Πανδώρας έχει ανοίξει και ελπίζουμε μόνο ότι οι αξίες της ανοιχτής πρόσβασης θα κυριαρχήσουν σε αυτό που είναι τώρα ένας κόσμος μετά το Sci-Hub.

Αλλά με πολλούς τρόπους, η καθιέρωση των εκδόσεων ανοιχτής πρόσβασης, ως η νέα κανονικότητα είναι πια ξεκάθαρη. Κατά τη διάρκεια της Ολλανδικής Προεδρίας της ΕΕ το 2016, ΑΝΑΚΟΙΝΩΘΗΚΕ ότι «όλα τα επιστημονικά άρθρα στην Ευρώπη πρέπει να είναι ελεύθερα προσβάσιμα από το 2020.» Το 2008, οι Laakso και Bjork ΑΝΕΦΕΡΑΝ ότι το 17% όλων των νέων άρθρων ήταν ανοιχτής πρόσβασης, Αυτό το ποσοστό αυξανόταν στο 1% ετησίως. Φέτος, οι Piwowar et al ΙΣΧΥΡΙΣΤΗΚΑΝ ότι το 45% της ακαδημαϊκής βιβλιογραφίας ήταν ανοιχτά διαθέσιμο μέχρι το 2015.

Ο θεμελιώδης στόχος είναι η ευρύτερη πρόσβαση στην επιστημονική έρευνα για όσους το επιθυμούν. Ανεξάρτητα από το εισόδημά σας, το affiliation ή τη γεωγραφική σας θέση, τα οφέλη της πρόσβασης στην ακαδημαϊκή έρευνα είναι τα ίδια – η γνώση και η δυνατότητα αξιοποίησης των υφιστάμενων γνώσεων για τη δημιουργία νέων ιδεών. Η έρευνα είναι μια συνεργατική, παγκόσμια επιχείρηση  και μια βιώσιμη και δίκαιη διαδικασία αναθεώρησης και δημοσίευσης θα επιτρέψει σε όσους εξαιρούνται από το ισχύον μοντέλο να συμμετέχουν πλήρως σε αυτό.

Πηγή: OER.ELLAK.GR