Το Αλφαβητάρι των Κοινών

Το Αλφαβητάρι των Κοινών: Τα κοινά σε 7 ερωτοαπαντήσεις. Δημοσιεύτηκε στο ABC.COMMONS.GR. Τα κείμενα βασίζονται στο βιβλίο των MICHEL BAUWENS, ΒΑΣΙΛΗ ΚΩΣΤΑΚΗ και ΆΛΕΞ ΠΑΖΑΪΤΗ, Peer to Peer: The Commons Manifesto, που αναμένεται να κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις του Πανεπιστήμιου Westminster. Η προσαρμογή στα ελληνικά και ο συντονισμός έγιναν από τον Βασίλη Κωστάκη, μέλος του P2P LAB. Η γλωσσική επιμέλεια είναι του ΣΤΕΛΙΟΥ ΛΕΚΑΚΗ.

Ο τρόπος οργάνωσης ενός εγχειρήματος ομότιμης παραγωγής έχει παρομοιαστεί με ένα λουλούδι σε γλάστρα

1.1 Τι είναι τα Κοινά;

Τα κοινά (commons) είναι ένα οικονομικό, κοινωνικό και πολιτικό σύστημα.

Τα κοινά περιλαμβάνουν πόρους τους οποίους οι κοινότητες διαχειρίζονται σύμφωνα με κανόνες και πρότυπα που έχουν οι ίδιες καθορίσει. Συνεπώς, τα κοινά αποτελούνται από τρία αλληλένδετα επίπεδα: τον πόρο, την κοινότητα και το ρυθμιστικό πλαίσιο.

Δεν υπάρχει πιο στενός ορισμός για τα κοινά, διότι αυτά αλλάζουν με την πάροδο του χρόνου και από περιοχή σε περιοχή.

Παραδείγματα Κοινών:

• κοινότητα βοσκών με τον βοσκότοπό τους και τους κανόνες διαχείρισής του
• κοινότητα ψαράδων με τον ψαρότοπό τους και τους κανόνες διαχείρισής του
• εργατικός συνεταιρισμός με τα μέλη του και τους κανόνες διαχείρισής του
• κοινότητες ελεύθερου λογισμικού υπό τη Γενική Άδεια Δημόσιας Χρήσης GNU
• η Βικιπαίδεια και η κοινότητά της με τις άδειες Creative Commons.

1.2 Τι είναι η “Τραγωδία των Κοινών”;

Φανταστείτε ένα ελεύθερο βοσκοτόπι όπου οι κτηνοτρόφοι πηγαίνουν τις αγελάδες τους να βοσκήσουν. Κίνητρο των κτηνοτροφών τα ζώα τους να φάνε όσο περισσότερο γίνεται. Φτάνουμε σύντομα σε ένα σημείο όπου ο διαμοιρασμένος πόρος, το βοσκοτόπι, έχει καταστραφεί από την υπέρμερτη εκμετάλλευσή του.

Η “τραγωδία των κοινών” χρησιμοποιείται για να δείξει την αναγκαιότητα ιδιωτικοποίησης του πόρου ή την αναγκαιότητα για έλεγχο από το κράτος. Στην πραγματικότητα ο πόρος που περιγράφει η παραπάνω ιστορία δεν είναι κοινό, αλλά ένας χώρος ελεύθερης πρόσβασης, όπου δεν υπάρχει ρυθμιστικό πλαίσιο και οι βοσκοί δεν επικοινωνούν μεταξύ τους. Συνεπώς, πρόκειται για την “τραγωδία των μη ρυθμισμένων πόρων” και όχι για μια “τραγωδία των κοινών”.

1.3 Τι είναι η ομοτιμία και ποιά η σχέση της με τα κοινά;

Η ομοτιμία (άνθρωπος προς άνθρωπο – peer to peer/P2P) είναι ένας τύπος κοινωνικών σχέσεων.

Η ομοτιμία αναφέρεται σε συστήματα στα οποία κάθε άνθρωπος ή μέλος μιας κοινότητας έχει τη δυνατότητα να συμβάλλει στη δημιουργία και τη διατήρηση ενός κοινού πόρου, ενώ παράλληλα επωφελείται από αυτόν. Τέτοιου είδους σχέσεις υπήρχαν στις πρώτες ανθρώπινες κοινότητες τροφοσυλλεκτών. Είναι, όμως, από τα μέσα της δεκαετίας του 1990, με την ευρεία διάδοση του διαδικτύου, που οι ομότιμες σχέσεις επανέρχονται στο προσκήνιο.

Η δυναμική των ολιγομελών κοινοτήτων τώρα μπορεί να κλιμακωθεί.

Οι διασυνδεδεμένοι στο διαδίκτυο υπολογιστές μπορούν να αλληλεπιδρούν. Παράλληλα, τουλάχιστον ένα μέρος της υποδομής του διαδικτύου, όπως η υποδομή μεταφοράς δεδομένων, βασίζεται στη λογική της ομοτιμίας. Σε αυτό το πλαίσιο αρχίσαμε να χαρακτηρίζουμε την ανταλλαγή αρχείων ήχου και βίντεο ως διαμοιρασμό αρχείων P2P.

Ας υποθέσουμε τώρα ότι πίσω από τους υπολογιστές βρίσκονται χρήστες, οι οποίοι διαθέτουν πλέον το εργαλείο που τους επιτρέπει να αλληλεπιδρούν και να συνεργάζονται εύκολα και σε παγκόσμια κλίμακα. Η ομοτιμία μπορεί να θεωρηθεί ως μια σχεσιακή δυναμική μέσω της οποίας οι άνθρωποι μπορούν να συνεργάζονται ελεύθερα και να δημιουργούν αξία μέσω διαμοιρασμού των πόρων.

Η τεχνολογική υποδομή δε χρειάζεται να είναι πλήρως ομότιμη, προκειμένου να προαχθούν οι ανθρώπινες σχέσεις ομότιμου τύπου. Για παράδειγμα, συγκρίνετε το Facebook ή το Bitcoin με τη Βικιπαίδεια ή τα έργα ελεύθερου λογισμικού / ανοιχτού κώδικα: όλα τα εγχειρήματα αξιοποιούν την ομότιμη δυναμική, αλλά με διαφορετικούς τρόπους και με διαφορετικούς πολιτικούς προσανατολισμούς.

Επομένως, η ομοτιμία αποτελεί έναν τρόπο συσχετισμού ο οποίος επιτρέπει σε οργανωμένους σε δίκτυα ανθρώπους να συνεργάζονται, να παράγουν και να ανταλλάσσουν αξία. Με τη βοήθεια του διαδικτύου, πληροφορίες μπορούν να διαμοιράζονται και να αντιγράφονται με χαμηλό κόστος. Ωστόσο, η ομοτιμία δεν αναφέρεται μόνο στον ψηφιακό κόσμο ούτε σχετίζεται μόνο με την υψηλή τεχνολογία. Η ομοτιμία περιγράφει τις σχέσεις που αναπτύσσονται κατά το κοινωνείν ή το κοινοποιείν (commoning), με την έννοια ότι περιγράφει την ικανότητα να συμβάλλει κάποιος στη δημιουργία και τη συντήρηση ενός κοινού.

1.4 Τι είναι η βασισμένη στα κοινά ομότιμη παραγωγή και γιατί έχει σημασία;

Η ομοτιμία είναι ένας πολύ παλιός τύπος ανθρώπινων σχέσεων. Μέχρι πρότινος, ομότιμες σχέσεις είχαμε σε ολιγομελείς ομάδες (οικογένεια, εργατικό συνεταιρισμό, χωριά, κ.ά.). Με τις νέες τεχνολογικές υποδομές, π.χ. το διαδίκτυο, παρατηρούμε την κλιμάκωση των ομότιμων σχέσεων. Εγχειρήματα όπως το ελεύθερο λογισμικό GNU/LINUX ή η ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια ΒΙΚΙΠΑΙΔΕΙΑ αποτελούν γνωστά παραδείγματα βασισμένης στα κοινά ομότιμης παραγωγής.

Η βασιμένη στα κοινά ομότιμη παραγωγή (ή, χάριν συντομίας, ομότιμη παραγωγή) ανατρέπει βασικές υποθέσεις της κυρίαρχης οικονομικής θεωρίας:

• ότι οι άνθρωποι παράγουν υποκινούμενοι αποκλειστικά από την ανάγκη για μεγιστοποίηση του χρηματικού κέρδους και
• ότι ο ανταγωνισμός και η ιδιοκτησία είναι η πεμπτουσία της προόδου και της καινοτομίας.

Είναι το GNU/Linux, το λογισμικό που χρησιμοποιούν οι 500 ισχυρότεροι υπολογιστές, η εξαίρεση που επιβεβαιώνει τον κανόνα; Ο APACHE WEB SERVER, που αποτελεί το πιο δημοφιλές λογισμικό στην αγορά διαδικτυακών εξυπηρετητών (server); H Βικιπαίδεια που έβγαλε εκτός αγοράς την ψηφιακή εγκυκλοπαίδεια Encarta της Microsoft;

Η ομότιμη παραγωγή έχει καπιταλιστικές και μετα-καπιταλιστικές πλευρές. Από τη μία, τα εγχειρήματα ομότιμης παραγωγής βασίζουν τη βιωσιμότητά τους σε συμμαχίες με το κυρίαρχο σύστημα. Από την άλλη, διαρρηγνύουν τον πυρήνα του συστήματος δείχνοντας προς άλλα μονοπάτια.

Ο τρόπος οργάνωσης ενός εγχειρήματος ομότιμης παραγωγής έχει παρομοιαστεί με ένα λουλούδι σε γλάστρα (δείτε στη φωτογραφία).

1.5 Τι είναι ο Kοσμοτοπικισμός;

Ας ξεκινήσουμε με ένα παράδειγμα:

Μικροκαλλιεργητές στη βόρεια Γαλλία χρειάζονται αγροτικά μηχανήματα για τις εργασίες τους. Οι μεγάλες πολυεθνικές εταιρίες σπάνια κατασκευάζουν μηχανήματα για αγροτική παραγωγή μικρής κλίμακας. Κι όταν το κάνουν, το κόστος συντήρησης είναι υψηλό και οι αγρότες αναγκάζουν να προσαρμόσουν τις τεχνικές τους και τον τρόπο ζωής τους στη λογική των μηχανών.

Έτσι αυτή η κοινότητα αποφασίζει να παράγει τα δικά της αγροτικά μηχανήματα. Η κοινότητα μοιράζεται τα σχέδια και την τεχνογνωσία της με τον κόσμο – ως ένα παγκόσμιο ψηφιακό κοινό. Παράλληλα, μια κοινότητα αγροτών μικρής κλίμακας στις ΗΠΑ έχει παρόμοιες ανάγκες. Αποφασίζει να κάνει το ίδιο με την κοινότητα από τη Γαλλία. Στη συνέχεια, οι δύο κοινότητες αρχίζουν να επικοινωνούνε, να συνεργάζονται και να δημιουργούν συνέργειες συνεισφέροντας στα ίδια ψηφιακά κοινά.

Αυτή είναι η ιστορία του γαλλικού συνεταιρισμού L’ATELIER PAYSAN και του μη κερδοσκοπικού δικτύου αγροτών, FARMHACK (ΗΠΑ) που παράγουν ψηφιακά κοινά (σχέδια) για αγροτικά μηχανήματα. Στο δίκτυο αυτό πλέον προστίθενται κοινότητες από διάφορα μέρη του κόσμου.

Τα ψηφιακά κοινά (σχέδια, γνώση, λογισμικό) συναντιούνται με νέες και παλιές εργαλειομηχανές επιτόπιας κατασκευής (από την τριδιάστατη εκτύπωση και τα CNC μηχανήματα μέχρι την ηλεκτροκόλληση και τα κατσαβίδια). Αυτή η συνάντηση επιτρέπει την αποκέντρωση της κατασκευής και της μεταποίησης. Κοινότητες προσανατολισμένες στα κοινά σχεδιάζουν ευρύ φάσμα αντικειμένων, π.χ., αγροτικά μηχανήματα, ανεμογεννήτριες, σπίτια, προσθετικούς βραχίονες. Χρησιμοποιώντας εργαλεία και μηχανές επιτόπιας κατασκευής τα παραπάνω αντικείμενα μπορούν να κατασκευαστούν τοπικά.

Οτιδήποτε είναι “ελαφρύ” (σχέδια, γνώση, λογισμικό) γίνεται παγκόσμιο, ενώ οτιδήποτε είναι “βαρύ” (μηχανήματα) είναι τοπικό και, ιδανικά, διαμοιρασμένο.

Η μετακίνηση των ηλεκτρονίων ανά τον κόσμο έχει μικρότερο οικολογικό αποτύπωμα από τη μετακίνηση σιδήρου, άνθρακα, πλαστικού και άλλων υλικών. Στο μοντέλο του “σχεδιάζουμε παγκόσμια, κατασκευάζουμε τοπικά”, τα υλικά ταξιδεύουν λιγότερο, η γνώση διαμοιράζεται, και οι άνθρωποι συνεργάζονται υποκινούμενοι από ένα πλήθος κινήτρων.

Με την αντίληψη του κοσμοπολιτισμού, όλοι οι άνθρωποι ανήκουν σε μια παγκόσμια κοινότητα και μοιράζονται έναν κοινό τρόπο σκέψης και ένα κοινό μέλλον. Ο κοσμοτοπικισμός περιγράφει τη δυναμική της συνάντησης των ψηφιακών κοινών με τις δυνατότητες για περισσότερο τοπικοποιημένη παραγωγή. Ο κοινός τρόπος σκέψης και το κοινό μέλλον των ανθρώπων διαμορφώνεται μέσα από το κοινωνείν, την ομότιμη παραγωγή κοινών.

1.6 Πώς μπορούν τα Κοινά να γίνουν το Κυρίαρχο Σύστημα;

Το σημερινό κυρίαρχο σύστημα είναι ο καπιταλισμός. Στον καπιταλισμό ενυπάρχουν και άλλα συστήματα, όπως είναι τα κοινά. Είναι όμως ο καπιταλισμός εκείνο το σύστημα που καθορίζει στον μεγαλύτερο βαθμό τους θεσμούς, π.χ., το κράτος και την αγορά. Για να γίνουν τα κοινά το κυρίαρχο σύστημα και να υποσκελίσουν το κράτος και την αγορά, πρέπει να υφίστανται κοινωνοί ή κοινοποιοί (commoners). Πρέπει να δημιουργηθούν συμμαχίες ανάμεσα σε όλα τα κινήματα που έχουν ως συστατικό τους στοιχείο τα κοινά: η “νέα αριστερά”, το κίνημα της Αποανάπτυξης, τα κινήματα του ελεύθερου λογισμικού και των ψηφιακών ελευθεριών κ.ά.

Συνοπτικά προτείνεται:

• Οι κοινωνοί να μοιράζονται τους ψηφιακούς πόρους (κοινά γνώσης, λογισμικού, σχεδίων κ.ά.) και τους φυσικούς (π.χ. κοινόχρηστα εργαλεία και μηχανές επιτόπιας κατασκευής), όπου αυτό είναι δυνατό.

• Οι κοινωνοί να δημιουργήσουν τις δικές τους συλλογικές επιχειρήσεις για την οικονομική βιωσιμότητά τους. Προτείνεται, π.χ. η δημιουργία ανοικτών συνεταιρισμών, δηλαδή συνεταιρισμών που θα μοιράζονται παραγωγικούς πόρους (π.χ. ψηφιακά κοινά) μόνο με άλλα εγχειρήματα προσανατολισμένα στα κοινά.

• Η δημιουργία και χρήση νομικών αδειών που θα προστατεύουν την υφαρπαγή των κοινών, χωρίς αντάλλαγμα, από καπιταλιστικές επιχειρήσεις (μια πρώτη προσπάθεια η άδεια PPL). Κοινά για τους κοινωνούς, εμπόρευμα για τους καπιταλιστές.

• Η οργάνωση των ανοικτών συνεταιρισμών σε συμμετοχικά επιχειρηματικά οικοσυστήματα προσανατολισμένα στα κοινά, τα οποία θα δημιουργούν εισόδημα για τους κοινωνούς (όπως το δίκτυο ENSPIRAL). Σε παγκόσμια κλίμακα, χρειαζόμαστε τη δημιουργία επιχειρηματικών ομοσπονδιών που είναι προσανατολισμένες στα κοινά.

• Η δημιουργία τοπικών θεσμών που θα δίνουν φωνή στις προσανατολισμένες στα κοινά επιχειρήσεις. Χρειαζόμαστε Επιμελητήρια των Κοινών (όπως είναι τα Εμπορικά Επιμελητήρια στην κλασική αγορά). Ένα παράδειγμα είναι η “ΣΥΜΠΡΑΞΗ ΓΙΑ ΤΙΣ ΑΝΟΙΚΤΕΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ” στην Ελλάδα.

• Η δημιουργία τοπικών συνελεύσεων/συναντήσεων από πολίτες/κοινωνούς, έτσι ώστε να δημιουργήσουν επαφές εκείνες/οι που ενδιαφέρονται για τα κοινά. Χρειαζόμαστε Συμμαχίες για τα Κοινά (όπως η ΣΥΜΜΑΧΙΑ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝ στην Ελλάδα).

• Η δημιουργία τοπικών και παγκοσμίων συμμαχιών ανάμεσα σε πολιτικά κόμματα στων οποίων την ατζέντα τα κοινά διαδραματίζουν βασικό ρόλο. Χρειαζόμαστε μια Κοινή Ατζέντα Συζήτησης για τα Κοινά.

1.7 Τεχνολογικά Προβλήματα και Προκλήσεις

Από τη μία, οι σύγχρονες τεχνολογίες παίζουν καταλυτικό ρόλο στην υποστήριξη και τη διεύρυνση των ομότιμων σχέσεων και των κοινών. Από την άλλη, τεχνολογίες, όπως οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές, καταναλώνουν μεγάλες ποσότητες ενέργειας κατά την παραγωγή, χρήση και ανακύκλωσή τους. Επίσης, εργάτες και εργάτριες, ανάμεσά τους πολλές φορές παιδιά, δουλεύουν κάτω από άθλιες συνθήκες για να φτάσουν τα τεχνολογικά εργαλεία σε προσιτές τιμές στα πλουσιότερα μέρη του κόσμου.

Ο κοσμοτοπικισμός (“σχεδιάζουμε παγκόσμια, κατασκευάζουμε τοπικά”) βασίζεται μεν σε τεχνολογίες αιχμής, φαίνεται δε να μπορεί να αλλάξει ριζικά τον τρόπο με τον οποίο αυτές σχεδιάζονται, κατασκευάζονται, διακινούνται και χρησιμοποιούνται.

Πηγή: ABC.COMMONS.GR