Ήρθε η ώρα να μιλήσουμε για το Δικαίωμα Πρόσβασης στα Δημόσια Έγγραφα. Του Θοδωρή Χονδρογιάννου

Το άρθρο ‘Ήρθε η ώρα να μιλήσουμε για το Δικαίωμα Πρόσβασης στα Δημόσια Έγγραφα’ του ΘΟΔΩΡΗ ΧΟΝΔΡΟΓΙΑΝΝΟΥ δημοσιεύτηκε  στο INSIDESTORY.GR

Πριν από λίγους μήνες είχα την τύχη να μιλήσω με έναν Αμερικανό δημοσιογράφο που ζει και εργάζεται στη Νέα Υόρκη. Κάποια στιγμή η κουβέντα μας πήγε στο πώς δουλεύουν οι δημοσιογράφοι από την άλλη πλευρά του Ατλαντικού. Τότε μου μίλησε σχετικά με τον Νόμο για την Ελευθερία της Πληροφορίας (FREEDOM OF INFORMATION ACT–FOIA), ο οποίος ΔΙΝΕΙ στους πολίτες το δικαίωμα να ζητήσουν πρόσβαση σε αρχεία των ομοσπονδιακών Αρχών. «Χωρίς τη FOIA η αμερικανική δημοσιογραφία θα ήταν πολύ φτωχότερη», ήταν τα λόγια που χρησιμοποίησε.

Για να καταλάβει κανείς τη σημασία αυτού του νόμου στην άσκηση του δημοσιογραφικού λειτουργήματος στις ΗΠΑ, αρκεί να αναφέρουμε ότι το καλοκαίρι του 2018 ο επικεφαλής της Υπηρεσίας Περιβαλλοντικής Προστασίας των ΗΠΑ, Σκοτ Προύιτ, ΥΠΕΒΑΛΕ ΤΗΝ ΠΑΡΑΙΤΗΣΗ ΤΟΥ μετά από μία σειρά αποκαλυπτικών ρεπορτάζ σε βάρος του, πολλά από τα οποία βασίστηκαν σε πληροφορίες που αποκτήθηκαν μέσω της FOIA. «Στην περίπτωση του Σκοτ Προύιτ, χωρίς την FOIA θα ήταν αδύνατον να πετύχουμε όσα πετύχαμε ή να πούμε τις ιστορίες που καταφέραμε να πούμε», ΕΙΠΕ χαρακτηριστικά η Λίζα Φρίντμαν, δημοσιογράφος των New York Times για θέματα κλίματος και περιβαλλοντικής πολιτικής.

Το ρηξικέλευθο της FOIA έγκειται στο ότι δίνει σε όλους τους πολίτες, άρα και τους δημοσιογράφους, το δικαίωμα να ζητήσουν πρόσβαση σε πληροφορίες που έχει στη διάθεσή της η Διοίκηση, ώστε να μπορούν να ενημερώνονται για τα πεπραγμένα της κυβέρνησής τους. Ο εν λόγω νόμος επιβάλλει στις Αρχές την υποχρέωση να αποκαλύψουν οποιαδήποτε πληροφορία τους ζητηθεί, με εξαίρεση κάποιες περιπτώσεις που αφορούν στην προστασία άλλων δικαιωμάτων, όπως είναι η ζωή, τα προσωπικά δεδομένα και η εθνική ασφάλεια.

Υπάρχει «ελληνική FOIA»;

Τώρα ίσως αναρωτιέστε αυτό που κι εγώ αναρωτήθηκα όταν έκλεισα το Skype με τον Αμερικανό δημοσιογράφο. Υπάρχει ανάλογη νομοθεσία στην Ελλάδα και πώς θα μπορούσαν να τη χρησιμοποιήσουν οι δημοσιογράφοι κατά την εργασία τους; Το ερώτημα έγινε ακόμα πιο ενδιαφέρον, όταν συζητώντας το με συναδέλφους, κατάλαβα ότι πολλοί, όπως κι εγώ, είχαν μία συγκεχυμένη και εν πολλοίς ελλιπή εικόνα για τη δυνατότητα πρόσβασης στα δημόσια έγγραφα. Και αυτό παρά το γεγονός ότι το δικαίωμα πρόσβασης σε πληροφορίες που βρίσκονται στα συρτάρια της Διοίκησης συνδέεται άρρηκτα με τη διαφάνεια στη λειτουργία του κράτους αλλά και με την ουσία του δημοσιογραφικού λειτουργήματος στα πλαίσια μίας δημοκρατικής κοινωνίας, αφού μέσω των εγγράφων οι Αρχές πιέζονται να λογοδοτήσουν για τα κακώς κείμενα.

Και στην Ελλάδα υπάρχουν παραδείγματα ανοιχτότητας· χαρακτηριστική είναι η υποχρεωτική ανάρτηση των νόμων, των προεδρικών διαταγμάτων και όλων των πράξεων που εκδίδουν οι φορείς του δημόσιου και του ευρύτερου δημόσιου τομέα, γνωστή και ως «ΔΙΑΥΓΕΙΑ», η οποία επέτρεψε και σε εμάς να βρούμε αναγκαίες πληροφορίες σχετικά με σημαντικά ρεπορτάζ, όπως ΑΥΤΑ στην αγορά δικαιωμάτων τηλεοπτικής μετάδοσης αγώνων ποδοσφαίρου από την ΕΡΤ. Ανάλογο παράδειγμα είναι η διαβούλευση επί των νομοσχεδίων στον διαδικτυακό τόπο OPENGOV.GR, ως μέσο καλής νομοθέτησης για τη σωστή λειτουργία και διαφάνεια του κράτους, που επιτρέπει για πρώτη φορά την άμεση συμμετοχή των πολιών μέσω του δημόσιου σχολιασμού επί των νομοθετημάτων του κράτους, κάτι που έχει επίσης συμβάλλει στη ΒΕΛΤΙΩΣΗ παρακολούθησης των νομοθετημάτων.

Τι προβλέπει το Σύνταγμα

Ξεκινώντας από τον συνταγματικό χάρτη της χώρας, θα πρέπει να αναφέρουμε ότι σύμφωνα με το ΑΡΘΡΟ 10 ΠΑΡ. 1του Συντάγματος, οι πολίτες μπορούν, είτε μεμονωμένα είτε ομαδικά, να αναφέρονται εγγράφως στις Αρχές, οι οποίες οφείλουν να απαντούν αιτιολογημένα στον αιτούντα ή τους αιτούντες. Το Σύνταγμα δίνει στους πολίτες το δικαίωμα να ζητούν πληροφορίες ή έγγραφα από τις Αρχές, οι οποίες οφείλουν να απαντούν αιτιολογημένα εντός ορισμένης προθεσμίας

Ακόμη, σύμφωνα με το άρθρο 10 παρ. 3 του Συντάγματος, η αρμόδια υπηρεσία ή αρχή υποχρεούται να απαντά στα αιτήματα για παροχή πληροφοριών και χορήγηση εγγράφων, ιδίως πιστοποιητικών, δικαιολογητικών και βεβαιώσεων μέσα σε ορισμένη προθεσμία. Είναι αξιοσημείωτο ότι με τη συνταγματική αναθεώρηση του 2001, προστέθηκε στο Σύνταγμα το ΑΡΘΡΟ 5Α, το οποίο αναγνωρίζει στους πολίτες το δικαίωμα στην πληροφόρηση και στη συμμετοχή στην Κοινωνία της Πληροφορίας.

Η παραπάνω αμφίδρομη σχέση μεταξύ πολιτών που ρωτούν και Αρχών που ανταποκρίνονται θεωρείται αναντικατάστατο χαρακτηριστικό μίας δημοκρατικής πολιτείας, η οποία ακούει τους πολίτες της. Διαφορετικά δεν μιλάμε πια για δημοκρατικό κράτος, αλλά για καθεστώς, όπου οι διοικούμενοι γίνονται απλοί υπήκοοι.

Τι προβλέπει η νομοθεσία

Αφού το Σύνταγμα καθορίσει τα δικαιώματα των πολιτών, ο κοινός νομοθέτης έρχεται να εξειδικεύσει με περισσότερη λεπτομέρεια τον τρόπο με τον οποίον αυτά ασκούνται.

Σχετικά με αυτό το ζήτημα, ο Πάνος Λαζαράτος, καθηγητής Διοικητικού Δικαίου στη Νομική Σχολή Αθηνών, είπε στο inside story: «Το νομικό ζήτημα του δικαιώματος των δημοσιογράφων να αποκτούν πρόσβαση σε δημόσια έγγραφα έχει τόσες προεκτάσεις, που θα μπορούσε να αποτελέσει αντικείμενο διδακτορικής διατριβής. Ωστόσο, στην προκειμένη περίπτωση θα πρέπει να αναφέρουμε ότι το άρθρο 16 του ν. 1599/1986Ν. ορίζει ότι “κάθε πολίτης […] έχει δικαίωμα να λαμβάνει γνώση των διοικητικών εγγράφων”, την ώρα που το ΠΡΟΕΔΡΙΚΟ ΔΙΑΤΑΓΜΑ 28/2015 κωδικοποιώντας διατάξεις για την πρόσβαση σε δημόσια έγγραφα και στοιχεία, ορίζει ότι “κάθε ενδιαφερόμενος έχει το δικαίωμα, ύστερα από γραπτή αίτησή του, να λαμβάνει γνώση των διοικητικών εγγράφων”».

Ιδιαίτερη σημασία για το ζήτημα έχει η αναφορά στην έννοια «ενδιαφερόμενος» που χρησιμοποιεί ο κοινός νομοθέτης. Κι αυτό γιατί σημαίνει ότι η αίτηση για πρόσβαση στο περιεχόμενο διοικητικών εγγράφων θα πρέπει να βασίζεται σε κάποιο εύλογο ενδιαφέρον από την πλευρά του αιτούντα, είτε είναι πολίτης, είτε δημοσιογράφος.

Σε ποια λοιπόν περίπτωση υπάρχει αυτό το εύλογο ενδιαφέρον; Από τη μία πλευρά ένας πολίτης μπορεί να ζητήσει ένα έγγραφο της διοίκησης όταν έχει ειδικό έννομο συμφέρον, δηλαδή όταν το εν λόγω έγγραφο αφορά ή θίγει άμεσα τον ίδιο ή την άσκηση ενός δικαιώματός του. Για να χρησιμοποιήσουμε ένα απλοϊκό παράδειγμα, αν ένας πολίτης βρίσκεται σε δικαστική διαμάχη με μία εταιρεία του δημοσίου, η οποία υποστηρίζει ότι της χρωστάει χρήματα, μπορεί να ζητήσει από τις διοικητικές Αρχές το έγγραφο με το οποίο αποδεικνύεται ότι δεν χρωστάει κάποιο χρηματικό ποσό σε αυτή την εταιρεία και άρα αυτή δεν έχει αξιώσεις εναντίον του. Από την άλλη πλευρά, ωστόσο, σύμφωνα με τη νομολογία του Συμβουλίου της Επικρατείας (ΣτΕ), το εύλογο ενδιαφέρον ενός πολίτη για πρόσβαση σε δημόσια έγγραφα δεν προκύπτει από το γενικό ενδιαφέρον του για την εύρυθμη άσκηση των γενικών καθηκόντων της Διοίκησης και την τήρηση των νόμων. Δεν αρκεί, δηλαδή, να είναι περίεργος για το αν η διοίκηση κάνει καλά τη δουλειά της ή όχι. Εδώ θα πρέπει να πούμε ότι η έννοια του εύλογου ενδιαφέροντος βρίσκεται μεταξύ του ειδικού έννομου συμφέροντος και του απλού ενδιαφέροντος, δηλαδή της περιέργειας των πολιτών.

Με άλλα λόγια, για να στοιχειοθετηθεί εύλογο ενδιαφέρον, πάντα κατά τη νομολογία του ΣτΕ, χρειάζεται να προκύπτει κατά τρόπο αντικειμενικό, από την ύπαρξη μίας συγκεκριμένης, προσωπικής έννομης σχέσης του αιτούντος με το περιεχόμενο των διοικητικών στοιχείων στα οποία ζητά πρόσβαση, ενώ εύλογο ενδιαφέρον έχει οποιοσδήποτε μπορεί, ως εκ της ιδιότητάς του, να επικαλεστεί το ενδιαφέρον του για τη γνώση του περιεχομένου συγκεκριμένων διοικητικών εγγράφων.

Το ερώτημα που εγείρεται εν προκειμένω είναι αν οι δημοσιογράφοι μπορούν να στοιχειοθετήσουν το αναγκαίο από τον νόμο εύλογο ενδιαφέρον για να ζητήσουν από τη διοίκηση κάποιο έγγραφο κατά την πραγματοποίηση μίας έρευνας ή ενός ρεπορτάζ. Η απάντηση στο ερώτημα φαίνεται πως είναι θετική. Και αυτό γιατί κατά την άσκηση του δημοσιογραφικού λειτουργήματος, οι δημοσιογράφοι οφείλουν, σύμφωνα με τις αρχές της δημοσιογραφικής δεοντολογίας, όπως αυτές κάθε φορά εξειδικεύονται από τους κώδικες άσκησης του δημοσιογραφικού λειτουργήματος, να δημοσιεύουν ειδήσεις και απόψεις που χαρακτηρίζονται από εγκυρότητα και ακρίβεια, καθώς μόνο με αυτόν τον τρόπο μπορούν να ενημερώσουν με αξιοπιστία τους πολίτες.

Το δικαίωμα των δημοσιογράφων για πρόσβαση σε δημόσια έγγραφα

Τα παραπάνω επιτυγχάνονται μόνον εφόσον οι δημοσιογράφοι έχουν προηγουμένως τεκμηριώσει το περιεχόμενο της είδησης ή της γνώμης που πρόκειται να δημοσιεύσουν, τεκμηρίωση που συχνά περνά αποκλειστικά και μόνο από την πρόσβαση σε έγγραφα και στοιχεία που έχει στη διάθεσή της η Διοίκηση. «Η υποχρέωση των δημοσιογράφων για έγκυρη και ακριβή ενημέρωση του κοινού μέσω της αρχής της τεκμηρίωσης –η οποία ανάγεται ευθέως στην αξιοπιστία των μέσων ενημέρωσης προς το κοινό– καθιστά την πρόσβασή τους σε δημόσια έγγραφα και στοιχεία όχι απλώς δικαίωμα, αλλά και υποχρέωσή τους. Η ανάγκη για τεκμηρίωση των ειδήσεων ουσιαστικά κατοχυρώνει το εύλογο ενδιαφέρον των δημοσιογράφων για να ζητούν από τη διοίκηση πληροφορίες που βρίσκονται μέσα σε δημόσια έγγραφα», είπε στο inside story o κ. Λαζαράτος.

Εδώ θα πρέπει να αναφέρουμε ότι η υποστήριξη της δυνατότητας των δημοσιογράφων να ζητούν δημόσια έγγραφα αφορά τόσο στην ικανοποίηση ενός ατομικού τους δικαιώματος, όσο και ενός ευρύτερου δημοσίου συμφέροντος. Από τη μία πλευρά, αν ένας δημοσιογράφος αδυνατεί να αποκτήσει πρόσβαση σε έγγραφα που τού επιτρέπουν να τεκμηριώσει την είδηση, τότε ουσιαστικά αδυνατεί να κάνει τη δουλειά του, η οποία προστατεύεται από το άρθρο 5 του Συντάγματος, το οποίο κατοχυρώνει την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας και το δικαίωμα συμμετοχής στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή της χώρας.

Από την άλλη πλευρά, η ικανοποίηση ενός αιτήματος πρόσβασης σε δημόσια έγγραφα, ικανοποιεί και το ευρύτερο δημόσιο συμφέρον, αφού μόνο με αυτόν τον τρόπο μπορεί ένας δημοσιογράφος να επιτελέσει τον ρόλο του «δημόσιου άγρυπνου φύλακα» (“public watchdog”), όπως αναφέρει η νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ). Άλλωστε, σε αυτό το πλαίσιο το άρθρο 14 του Συντάγματος κατοχυρώνει την ελευθερία του Τύπου.

Σχετικά με την προθεσμία χορήγησης των εγγράφων που ζητούνται από τη διοίκηση, το ΠΔ 28/2015 αναφέρει ότι η χορήγηση αυτών ή η αιτιολογημένη απόρριψη της αίτησης θα πρέπει να γίνεται εντός 20 ημερών, διάστημα που μάλλον θα πρέπει να θεωρείται ήδη πολύ μακρύ σε περιπτώσεις ρεπορτάζ που αφορούν στην τρέχουσα επικαιρότητα. Σε περίπτωση που περάσουν άπραγες οι 20 ημέρες και οι Αρχές δεν απαντήσουν, τεκμαίρεται σιωπηρή άρνηση της διοίκησης, κατά της οποίας ο πολίτης ή ο δημοσιογράφος μπορεί να προσφύγει στη δικαιοσύνη. Ένα ακόμη «όπλο» του αιτούντα είναι η προσφυγή στον Εισαγγελέα, ο οποίος μπορεί να δώσει εντολή για να παράσχει η αρμόδια υπηρεσία τα έγγραφα που ζητούνται. Αυτό κρίνεται σημαντικό σε μία πραγματικότητα, όπως η ελληνική, όπου η κυρίαρχη συμπεριφορά της Διοίκησης είναι η άρνηση ή η υπέρμετρη καθυστέρηση, που ισοδυναμεί με άρνηση. Μάλιστα, από το ρεπορτάζ του inside story προκύπτει ότι σε περιπτώσεις αίτησης πρόσβασης σε δημόσια έγγραφα από πολίτες ή και δημοσιογράφους, η διοίκηση αρνείται, έστω και σιωπηρά, την παροχή των ζητούμενων πληροφοριών, ακόμα και μετά την εντολή του Εισαγγελέα.

Προβληματική διοίκηση, προβληματική δημοσιογραφία

Παρά τη σημασία της πρόσβασης των δημοσιογράφων σε δημόσια έγγραφα, φαίνεται ότι εμείς, οι δημοσιογράφοι στην Ελλάδα, δεν έχουμε δώσει την απαιτούμενη προσοχή στο πώς θα κάνουμε τη διοίκηση να μας παρέχει πληροφορίες. Σε αυτό το πλαίσιο θα πρέπει να αναφέρουμε ότι το inside story επικοινώνησε με την ΕΣΗΕΑ, καθώς θεωρήσαμε εξαιρετικά σημαντική την τοποθέτησή της επί ενός ζητήματος που άπτεται των βέλτιστων πρακτικών άσκησης του δημοσιογραφικού λειτουργήματος στην Ελλάδα. Ωστόσο, παρά τις συνεχείς οχλήσεις μας, η ΕΣΗΕΑ δεν ανταποκρίθηκε στο αίτημά μας.

«Η πρόσβαση των δημοσιογράφων σε δημόσια έγγραφα προστατεύει και τους ίδιους τους δημοσιογράφους, αφού έτσι είναι καλύτερα θωρακισμένοι απέναντι σε νομικές πράξεις σε βάρος τους», σχολίασε στο inside story η Σάγια Τσαουσίδου, δημοσιογράφος και διεθνής αντιπρόεδρος της Ένωσης Ευρωπαίων Δημοσιογράφων για την Ανεξαρτησία και τη Διαφάνεια των ΜΜΕ. «Παρόλα αυτά, ο κανόνας είναι ότι οι δημόσιες υπηρεσίες δεν παρέχουν έγγραφα προς τους δημοσιογράφους, είτε γιατί έτσι πιστεύουν ότι θα προστατέψουν τη δημόσια διοίκηση μέσα από την απόκρυψη των πληροφοριών, είτε γιατί υπάρχουν πολιτικές σκοπιμότητες, κοινώς η διοίκηση προστατεύει την πολιτική».

Όμως ευθύνη δεν έχει μόνο η διοίκηση, αλλά και οι ίδιοι οι επαγγελματίες της ενημέρωσης. «Στην Ελλάδα βλέπουμε τις περισσότερες φορές τους δημοσιογράφους να αναζητούν τα έγγραφα όχι μέσα από μία αίτησή τους προς τις Αρχές, αλλά μέσω απεύθυνσής τους σε πολιτικά πρόσωπα, τα οποία τους βοηθούν να αποκτήσουν την πρόσβαση που επιθυμούν. Ωστόσο, αυτό οδηγεί στο να έχουν πρόσβαση σε πληροφορίες και έγγραφα μόνο οι δημοσιογράφοι που πρόσκεινται ευνοϊκά προς την εκάστοτε κυβέρνηση, την ώρα που οι υπόλοιποι βρίσκουν κλειστές πόρτες. Αντί να πηγαίνουμε στις Αρχές, πηγαίνουμε στον πολιτικό. Αυτή τη λανθασμένη πρακτική, πελατειακής κοπής, την έχουμε δει από όλες τις κομματικές παρατάξεις. Το αποτέλεσμα είναι οι πολιτικές φιλίες δημοσιογράφων να αντικαθιστούν την ανάπτυξη καλών πρακτικών δημοσιογραφίας. Αν, αντίθετα, επιλέγαμε τον δρόμο των καλών πρακτικών, όπως οι αιτήσεις πρόσβασης σε δημόσια έγγραφα και στοιχεία, τότε αργά ή γρήγορα αυτές θα γίνονταν συνήθεια και κοινό κτήμα των περισσότερων δημοσιογράφων», συμπλήρωσε η κ. Τσαουσίδου.

Ανάγκη για περισσότερη διαφάνεια και ανοιχτότητα

Πάντως η συζήτηση για την ανοιχτότητα των δεδομένων και τη χρηστή διοίκηση θα πρέπει να συμπεριλάβει και την ανάγκη για περισσότερη ευκολία στην πρόσβαση όλων των πολιτών, όχι μόνο των δημοσιογράφων, στα έγγραφα της δημόσιας διοίκησης, όπως συμβαίνει σε χώρες σαν τις ΗΠΑ, όπου ο νομοθέτης επιφυλάσσει το σχετικό δικαίωμα σε όλους. Κι αυτό επειδή η διαφάνεια στον τρόπο λειτουργίας του κράτους δεν είναι μόνο θέμα μίας μικρής ομάδας δημοσιογράφων, αλλά συνολικά της Κοινωνίας των Πολιτών.

Πηγή: INSIDESTORY.GR