Ακολουθεί το άρθρο «10+1 Ερωτήσεις και Απαντήσεις σχετικά με τα RNA Εμβόλια κατά του Κορονοϊού», της Αθηνάς Φ. Βέρβερη, από τον ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΟ της ΤΟΠΟ. Η Αθηνά Φ. Βέρβερη είναι Ιατρός Γενετίστρια. Το εισαγωγικό σχόλιο είναι του Βιολόγου Αντώνη Λαζαρή, από το ΠΡΟΦΙΛ του στο Facebook (Antonis Lazaris), όπου και αλιεύσαμε το κείμενο τεκμηρίωσης. Οι επισημάνσεις στο άρθρο είναι δικές μας.

Ένα εξαιρετικά κατατοπιστικό άρθρο για τα νέα εμβόλια που υπόσχονται πολλά.

Τα δύο εμβόλια που χρησιμοποιούν mRNA (αγγελιοφόρο RNA) έχουν πολλές πιθανότητες να πετύχουν υψηλή αποτελεσματικότητα.

Οι προοπτικές είναι καλές, αλλά όλα θα κριθούν στην πράξη.

Το ζητούμενο είναι πόση θα είναι τελικά η αποτελεσματικότητά τους στον πληθυσμό και πόση θα είναι η διάρκεια της ανοσίας που θα προσφέρουν.

Τα εμβόλια είναι πολλά υποσχόμενα, αλλά δεν μπορούμε να τα περιμένουμε όλα από τα εμβόλια.

Θα βοηθήσουν μέχρι σε ένα βαθμό.

Αλλά θα χρειαστούν να γίνουν πολλά ακόμα για να βγούμε από τον Λαβύρινθο που μόνοι μας μπήκαμε.

Είναι τόσα πολλά τα λάθη που έχουν γίνει που δύσκολα θα μπορούσε κανείς να τα πιστέψει.

Οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις υποτίμησαν αρχικά τον ιό, στη συνέχεια μπήκαμε σε Lock Down, μετά χαλάρωσαν όλα σαν να είχε περάσει οριστικά η πανδημία και μετά ο ιός επέστρεψε δριμύτερος.

Τα εμβόλια θα βοηθήσουν, αλλά χρειάζεται να γίνουν ακόμα πολλά περισσότερο.

Σταδιακά, είναι πιθανόν, ο ίδιος ο ιός να αρχίσει να εξασθενεί.

Αυτό θα φανεί τους επόμενους μήνες.

Ακόμα έχουμε καιρό για να βγούμε από τον Λαβύρινθο.

Αναζητούμε τον μίτο της Αριάδνης .....

Antonis Lazaris

10+1 ερωτήσεις και απαντήσεις σχετικά με τα RNA εμβόλια κατά του κορωνοïού

Αθηνά Φ. Βέρβερη , Ιατρός Γενετίστρια , 05/12/2020

Τα δύο εμβόλια των εταιρειών Pfizer-BioNTech και Moderna εμφανίζουν αποτελεσματικότητα >90% κατά του κορωνοïού, όπως προκύπτει από κλινικές μελέτες φάσης ΙΙΙ. Πρόκειται για τα πρώτα εμβόλια που περιέχουν ιικό RNA και θα χορηγηθούν μαζικά στο γενικό πληθυσμό. H χορήγηση του εμβολίου της κοινοπραξίας Pfizer-BioNTech ξεκινάει στο Ηνωμένο Βασίλειο τη Δευτέρα 7 Δεκεμβρίου. Παράλληλα ή νωρίτερα ξεκίνησε η χορήγηση των εμβολίων Sputnik V και EpiVacC στη Ρωσία, καθώς και περισσότερων του ενός εμβολίων στην Κίνα, που όμως δεν αποτελούν RNA εμβόλια και δεν πληρούν ακόμη τις προϋποθέσεις για μαζική χορήγηση στο γενικό πληθυσμό.

1. Πώς λειτουργούν τα RNA εμβόλια;

Το RNA, μαζί με το συγγενικό του DNA, αποτελούν το γενετικό υλικό όλων των οργανισμών. Το “κύριο” γενετικό υλικό για τον άνθρωπο είναι το DNA, ενώ για πολλούς ιούς (συμπεριλαμβανομένου του κορονοïου) είναι το RNA. Το mRNA είναι τύπος RNA που υπάρχει σε όλους τους οργανισμούς – από τον άνθρωπο έως και τους ιούς. Λειτουργεί ως αγγελιοφόρο (messenger) RNA, δηλαδή δίνει οδηγίες στους οργανισμούς, ώστε να παράγουν τις πρωτεΐνες που είναι απαραίτητες για την ανάπτυξη και επιβίωσή τους.

Τα RNA εμβόλια χρησιμοποιούν μία συνθετική εκδοχή ενός τμήματος του mRNA του κορωνοïού. Όταν το τμήμα του ιικού mRNA εισέρχεται στο ανθρώπινο σώμα, “διαβάζεται” από τα κύτταρα και τους δίνει οδηγία να χτίσουν μία ορισμένη πρωτεΐνη του ιού. Πρόκειται για την πρωτεΐνη spike ή, αλλιώς, πρωτεΐνη ακίδα, που επιτρέπει στον ιό να εισέρχεται στα ανθρώπινα κύτταρα.

Στη συνέχεια, το ανθρώπινο σώμα “αντιδρά” στην παρουσία της ιικής πρωτεΐνης, δηλαδή παράγει μία ανοσολογική απάντηση κατά του ιού. Με αυτό τον τρόπο το σώμα μας προετοιμάζεται να αντιμετωπίσει τον πραγματικό ιό, όταν έρθει σε επαφή μαζί του.

Στην ουσία, πρόκειται για την ίδια λογική στην οποία στηρίζονται όλα τα υπάρχοντα εμβόλια. Η διαφορά είναι ότι τα RNA εμβόλια χρησιμοποιούν mRNA του ιού, ενώ τα περισσότερα γνωστά εμβόλια χρησιμοποιούν τμήμα του ίδιου του ιού ή και ολόκληρο τον ιό σε εξασθενημένη / αδρανοποιημένη μορφή.

2. Υπάρχει περίπτωση να ενσωματωθεί το mRNA του εμβολίου στο ανθρώπινο DNA;

Το DNA του ανθρώπου βρίσκεται στον πυρήνα των κυττάρων μας. Το mRNA βρίσκεται στο κυτταρόπλασμα, όπου δίνει οδηγίες για την παραγωγή των πρωτεïνών και, στη συνέχεια, αποδομείται. Αυτό σημαίνει ότι πρακτικά το mRNA του εμβολίου δε θα έρθει σε επαφή με το DNA των κυττάρων. Η αποδόμηση του mRNA γίνεται ταχύτατα χάρη σε ειδικά ένζυμα που υπάρχουν στο κυτταρόπλασμα. Αυτή είναι και η μεγαλύτερη πρόκληση των επιστημόνων όσον αφορά τα RNA εμβόλια: πώς θα αποφευχθεί η αποδόμηση του mRNA ώστε να “προλάβουν” να δράσουν στο σώμα μας.

3. Πώς διαφέρει η παραγωγή των RNA εμβολίων από τα άλλα εμβόλια;

Τα RNA εμβόλια μπορούν να παραχθούν γρήγορα και μαζικά, δηλαδή σε τεράστιες ποσότητες. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι περιέχουν ένα μικρό μόνο τμήμα mRNA, που συντίθεται τεχνητά στις μονάδες παραγωγής και δεν απαιτεί ιδιαίτερες “πρώτες ύλες”, γιατί δεν περιλαμβάνει τμήμα ή ολόκληρο τον πραγματικό ιό. Η μαζική και γρήγορη παραγωγή τους τα καθιστά πολύτιμα σε συνθήκες πανδημίας.

4. Γιατί δεν υπάρχουν άλλα RNA εμβόλια;

Είναι γεγονός ότι το εμβόλιο Pfizer-BioNTech αποτελεί το πρώτο RNA εμβόλια που θα χορηγηθεί στο γενικό πληθυσμό (εκτός κλινικών δοκιμών). Παρ’ ολ’ αυτά, η τεχνική των RNA εμβολίων είναι γνωστή εδώ και περίπου 20 χρόνια (ΔΕΙΤΕ ΕΔΩ). Εμβόλια RNA κατά του καρκίνου έχουν χορηγηθεί στα πλαίσια κλινικών δοκιμών στο παρελθόν, ενώ έχουν γίνει αξιόλογες προσπάθειες ανάπτυξης RNA εμβολίων για το ιό της γρίπης, τον ιό Ζικά και τον κυτταρομεγαλοïό.

Το βασικό πρόβλημα που “κράτησε πίσω” τη χρήση των RNA εμβολίων ήταν η δυσκολία στη μεταφορά και χορήγησή τους, καθώς το RNA είναι ευαίσθητο μόριο που αποδομείται ταχύτατα. Προκειμένου, λοιπόν, να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα της αποδόμησης, το 2016 (ΔΕΙΤΕ ΕΔΩ) προτάθηκε η εισαγωγή του ιικού mRNA σε “φούσκες” από νανοσωματίδια λιπιδίων, που λειτουργούν προστατευτικά μέχρι να φτάσει η “φούσκα” στο κυτταρόπλασμα των κυττάρων. Παρ’ όλο που η συγκεκριμένη τεχνική χρησιμοποιείται στα RNA εμβόλια κατά του κορωνοïού, εξακολουθούν να υπάρχουν δυσκολίες στη μεταφορά και συντήρησή τους.

4. Ποιες είναι οι δυσκολίες στη μεταφορά και συντήρηση των RNA εμβολίων κατά του κορωνοïού;

Λόγω της ευαισθησίας του μορίου RNA, τα εμβόλια απαιτούν ειδικές συνθήκες μεταφοράς και συντήρησης. Το εμβόλιο της κοινοπραξίας Pfizer-BioNtech συντηρείται σε θερμοκρασία -70 C, δηλαδή απαιτεί ξηρό πάγο για τη μεταφορά και συντήρησή του. H συντήρηση του εμβολίου της Moderna απαιτεί θερμοκρασία -20 C, αλλά μπορεί να παραμείνει σε θερμοκρασία ψυγείου (2 έως 8 C) για 30 ημέρες. H σωστή συντήρηση των εμβολίων έχει ιδιαίτερη σημασία, καθώς σχετίζεται άμεσα με την αποτελεσματικότητά τους. Αν το RNA του εμβολίου δεν προκαλέσει την κατάλληλη ανοσολογική απάντηση, οι εμβολιαζόμενοι θα έχουν την ψευδή αντίληψη ότι είναι προστατευμένοι έναντι του ιού με ό,τι αυτό συνεπάγεται. Η δυσκολία στη μεταφορά και συντήρηση των RNA εμβολιών καθιστά δύσκολη τη χορήγησή τους σε χώρες απομακρυσμένες από τις μονάδες παραγωγής, καθώς και σε αναπτυσσόμενες χώρες στην Αφρική, Ασία κλπ.

5. Πόσο αποτελεσματικά είναι τα RNA εμβόλια κατά του κορωνοïού;

Η αποτελεσματικότητα (efficacy) και των δύο RNA εμβολίων προσδιορίζεται σε >90% μετά το πέρας 28 ημερών από τη χορήγηση της πρώτης δόσης. Τι σημαίνει αυτό πρακτικά; Στις κλινικές δοκιμές των Pfizer-BioNTech συμμετείχαν 43.500 άτομα, ενώ στις αντίστοιχες της Moderna συμμετείχαν 30.000 άτομα. Περίπου οι μισοί από τους συμμετέχοντες έλαβαν το πραγματικό εμβόλιο, ενώ οι υπόλοιποι έλαβαν ένα “πλασματικό” εμβόλιο, δηλαδή placebo.

Ανάμεσα στους συμμετέχοντες στην κλινική δοκιμή των Pfizer-BioNTech, σημειώθηκαν 170 κρούσματα κορωνοιού. Από τα 170 κρούσματα, τα οχτώ ανήκαν στους εμβολιασθέντες και τα 162 ανήκαν στην ομάδα που έλαβε placebo. Βάσει του παραπάνω, το 5% των κρουσμάτων άνηκε στην ομάδα των εμβολιασθέντων. Με αυτό τον τρόπο προκύπτει το ποσοστό αποτελεσματικότητας 90-95% που δημοσιεύτηκε τις τελευταίες ημέρες. Επιπλέον, είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι, ανάμεσα στα 170 κρούσματα, βαριά νόσος Covid-19 καταγράφηκε σε δέκα άτομα, από τα οποία τα εννιά είχαν λάβει placebo.

Ανάμεσα στους συμμετέχοντες στην κλινική δοκιμή της Moderna, σημειώθηκαν 196 κρούσματα κορωνοïού. Από τα 196 κρούσματα, τα 11 ανήκαν στους εμβολιασθέντες και τα 185 ανήκαν στην ομάδα που έλαβε placebo. Ανάμεσα στα 196 κρούσματα, βαριά νόσος Covid-19 καταγράφηκε σε 30 άτομα, τα οποία στο σύνολό τους είχαν λάβει placebo.

Η αποτελεσματικότητα μπορεί να διαφέρει όταν το εμβόλιο χορηγηθεί μαζικά στο γενικό πληθυσμό. Παρ’ ολ’ αυτά, το “όριο” αποτελεσματικότητας προκειμένου να δοθεί άδεια σε ένα ασφαλές εμβόλιο είναι 50%. Η αποτελεσματικότητα του εμβολίου της γρίπης προσδιορίζεται σε 40-60%.

6. Πόσο ασφαλή είναι τα RNA εμβόλια κατά του κορωνοïού;

Είναι δεδομένο ότι κανένα φάρμακο και καμία ιατρική πράξη δεν είναι 100% ασφαλή. Η ασφάλεια των εμβολίων εκτιμάται βάσει της συχνότητας των σοβαρών παρενεργειών. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα των κλινικών δοκιμών των Pfizer-BioNTech, αλλά και σύμφωνα με το φυλλάδιο SPC στο κουτί του εμβολίου, οι παρενέργειες περιλαμβάνουν:

Πολύ Συχνές

(μπορεί να εμφανίζονται σε περισσότερα από 1 ανά 10 άτομα)

Πόνος στο σημείο της έγχυσης

Αίσθημα κόπωσης

Κεφαλαλγία

Μυαλγία

Ρίγος

Αρθραλγία

Πυρετός

Συχνές

(μπορεί να εμφανίζονται σε έως 1 ανά 10 άτομα)

Οίδημα στο σημείο έγχυσης

Ερυθρότητα στο σημείο έγχυσης

Ναυτία

Όχι συχνές

(μπορεί να εμφανίζονται σε έως και 1 ανά 100 άτομα)

Διογκωμένοι λεμφαδένες

Γενικό αίσθημα κακουχίας

Οι παραπάνω παρενέργειες είναι προσωρινές.

Σπανιότερες παρενέργειες έχουν σημειωθεί στις κλινικές δοκιμές (τόσο των Pfizer-BioNTech, όσο και της Moderna) και θα εξακολουθήσουν να σημειώνονται - όπως συμβαίνει με όλα τα εμβόλια - κατά την επικείμενη χορήγηση των εμβολίων σε εκατομμύρια ατόμων. Παρ' όλ’ αυτά, η μέχρι στιγμής αποτελεσματικότητα και ασφάλεια των εμβολίων υπερέχουν ξεκάθαρα σε σχέση με τις επιπτώσεις της νόσου (>1.500.000 καταγραμμένοι θάνατοι παγκοσμίως σε διάστημα <12 μηνών).

Το φυλλάδιο SPC του εμβολίου των Pfizer-BioNTech είναι διαθέσιμο ΕΔΩ

7. Ολοκληρώθηκαν οι απαραίτητες κλινικές δοκιμές για τα RNA εμβόλια κατά του κορωνοïού;

Η άδεια που αναμένεται να δοθεί στα εμβόλιο των Pfizer-BioNTech και Moderna στις ΗΠΑ, αλλά και στην Ευρωπαϊκή Ένωση, αποτελεί Άδεια Επείγουσας Χρήσης (Emergency Use Authorization) σε συνθήκες πανδημίας ή άλλης επείγουσας κατάστασης που αφορά τη δημόσια υγεία.

Προκειμένου να χορηγηθεί επείγουσα άδεια σε ένα εμβόλιο, απαιτούνται συγκεκριμένα δεδομένα από τις κλινικές δοκιμές φάσης ΙΙΙ για την αποτελεσματικότητα και ασφάλειά του.

Πιο συγκεκριμένα, ο Οργανισμός Φαρμάκων και Τροφίμων των ΗΠΑ (FDA) απαιτεί:

- προσδιορισμό της αποτελεσματικότητας του εμβολίου μετά την καταγραφή τουλάχιστον 160 κρουσμάτων ανάμεσα στους συμμετέχοντες στη φάση ΙΙΙ

- καταγραφή των παρενεργειών για διάστημα δύο μηνών από τη χορήγηση και της δεύτερης δόσης του εμβολίου τουλάχιστον στους μισούς από τους συμμετέχοντες στη φάση ΙΙΙ

Οι εταιρείες Pfizer-BioNTech και Moderna έχουν πλέον ανακοινώσει δεδομένα αποτελεσματικότητας βάσει 170 και 196 κρουσμάτων αντίστοιχα, ενώ οι παρενέργειες καταγράφηκαν για τουλάχιστον δύο μήνες μετά την ολοκλήρωση του εμβολιαστικού σχήματος σε περισσότερους από τους μισούς συμμετέχοντες. Η φάση ΙΙΙ συνεχίζεται και για τα δύο εμβόλια, ενώ ακολουθεί και φάση IV που καταγράφει την αποτελεσματικότητα και τις παρενέργειες των εμβολίων όταν αυτά χορηγηθούν μαζικά στο γενικό πληθυσμό. Σημειώνεται ότι η πλειοψηφία των παρενεργειών των εμβολίων καταγράφεται στους πρώτους δύο μήνες από τη χορήγησή τους.

8. Πότε και πώς θα χορηγηθούν τα RNA εμβόλια κατά του κορωνοïού?

Τα εμβόλια των Pfizer-BioNTech και Moderna χορηγούνται ενδομυïκά σε δύο δόσεις με μεσοδιάστημα 21 και 28 ημερών αντιστοίχως. Δεν υπάρχουν ακόμη επαρκή δεδομένα για τη χορήγησή τους σε παιδιά (<16 ετών), εγκύους και θηλάζουσες.

Η κοινοπραξία Pfizer-BioNTech έχει δηλώσει ότι μπορεί να χορηγήσει 50 εκατομμύρια δόσεις του εμβολίου έως το τέλος του έτους, καθώς και 1.3 δισεκατομμύρια δόσεις έως το τέλος του 2021.

Η Moderna έχει δηλώσει ότι μπορεί να χορηγήσει 20 εκατομμύρια δόσεις του εμβολίου στις ΗΠΑ έως το τέλος του έτους, καθώς και μισό έως ένα δισεκατομμύριο δόσεις έως το τέλος του 2021.

Στην παρούσα φάση, το εμβόλιο των Pfizer-BioNTech έχει λάβει άδεια από την αγγλική Ρυθμιστική Αρχή Φαρμάκων και Προϊόντων Υγείας (MHRA). Την επόμενη εβδομάδα (07/12) το Ηνωμένο Βασίλειο ξεκινά τον εμβολιασμό των υγειονομικών, των ηλικιωμένων που μένουν σε κλειστές δομές διαβίωσης, του προσωπικού των παραπάνω δομών, καθώς και όλων των ατόμων ηλικίας >80 ετών. Αμέσως μετά θα εμβολιαστούν άτομα ηλικίας 70-79 ετών και οι υπόλοιπες ευπαθείς ομάδες.

Το εμβόλιο των Pfizer-BioNTech αναμένεται να λάβει άδεια στις ΗΠΑ και στην Ευρωπαïκή Ενωση εντός του μήνα. Ο Οργανισμός Φαρμάκων και Τροφίμων των ΗΠΑ (FDA) θα συνεδριάσει στις 10 Δεκεμβρίου, ενώ ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Φαρμάκων (EMA) ανακοίνωσε ότι θα εκδώσει την απόφασή του έως τις 29 Δεκεμβρίου.

9. Τι μπορεί να δείξει το μέλλον για τα RNA εμβόλια κατά του κορωνοïού;

Παρά την χορήγησή τους σε μεγάλο αριθμό εθελοντών κατά τη φάση ΙΙΙ των κλινικών δοκιμών, δεν είναι ακόμη γνωστή η αποτελεσματικότητα των RNA εμβολίων σε συγκεκριμένες ευπαθείς ομάδες, όπως άτομα με παχυσαρκία και σακχαρώδη διαβήτη. Επιπλέον, δεν είναι σαφές αν τα εμβόλια προστατεύουν μόνο τους εμβολιασθέντες ή αποτρέπουν και τη μετάδοση του ιού από τους εμβολιασθέντες στο περιβάλλον τους (όταν οι εμβολιασθέντες έρθουν σε επαφή με τον ιό). Η διάρκεια της ανοσίας που προσφέρουν τα εμβόλια δεν έχει ακόμα προσδιοριστεί με ακρίβεια. Είναι πιθανό να απαιτείται τακτική επανάληψη του εμβολίου, όπως συμβαίνει με το ετήσιο εμβόλιο κατά της γρίπης. Η συσσώρευση μεταλλάξεων (αλλαγών) στο γενετικό κώδικα του ιού μπορεί επίσης να απαιτεί σε τακτική επανάληψη του εμβολιασμού μετά από (μικρή) τροποποίηση του RNA που περιέχεται στο εμβόλιο. Κατά τη μαζική χορήγηση των εμβολίων είναι πιθανό να καταγραφούν επιπλέον σπάνιες, καθώς και μακροπρόθεσμες, παρενέργειες.

10. Υπάρχουν άλλα εμβόλια κατά του κορωνοïού;

Αυτή τη στιγμή αναπτύσσονται 45 εμβόλια κατά του κορωνοïού, ενώ δέκα από αυτά βρίσκονται ήδη στη φάση ΙΙΙ των κλινικών δοκιμών. Η ανάπτυξη διαφορετικών εμβολίων είναι απαραίτητη προκειμένου να υπάρχουν επαρκείς δόσεις για εμβολιασμό σε παγκόσμιο επίπεδο, να χορηγούνται κατάλληλα εμβόλια σε κάθε ηλικιακή ομάδα ή ομάδα με υποκείμενα νοσήματα, αλλά και να αποφευχθούν πρακτικά προβλήματα, όπως η μεταφορά και συντήρηση των RNA εμβολίων στις αναπτυσσόμενες χώρες.

10+1. Τι θα συμβεί εάν επιλέξουμε να μην εμβολιαστούμε κατά του κορωνοïού;

Σύμφωνα με εκτιμήσεις, η πορεία της πανδημίας θα ανακοπεί όταν ποσοστό τουλάχιστον 70% του γενικού πληθυσμού αποκτήσει ανοσία κατά του κορωνοïου, μέσω νόσησης ή/και εμβολιασμού (ανοσία αγέλης). Προκειμένου να επιτευχθεί ανοσία αγέλης και με δεδομένο ότι η αποτελεσματικότητα των εμβολίων δεν είναι 100%, απαιτείται εμβολιασμός ποσοστού μεγαλύτερου του 70% του γενικού πληθυσμού. Καθώς υπάρχουν ομάδες που δεν μπορούν να εμβολιαστούν ακόμη (πχ παιδιά), είναι απαραίτητο να εμβολιαστούμε όλοι οι υπόλοιποι.

Τα άτομα που επιλέγουν να μην εμβολιαστούν ουσιαστικά “σπάνε” τον κλοιό γύρω από τον ιό και του επιτρέπουν να επιβιώσει και να πολλαπλασιαστεί. Αντίστοιχα σε παγκόσμιο επίπεδο, ο μη εμβολιασμός λαών των αναπτυσσόμενων χωρών μπορεί να εμποδίσει το τέλος της πανδημίας, καθώς νέες “εστίες” θα απειλούν συνέχεια το Δυτικό κόσμο. Μια πεταλούδα που κουνάει τα φτερά της στο Πεκίνο μπορεί να προκαλέσει καταιγίδα στη Νέα Υόρκη. Η δωρεάν διάθεση του εμβολίου σε όλο τον πλανήτη είναι απαραίτητη και, ευτυχώς, φαίνεται ότι λαμβάνονται ήδη μέτρα σε αυτή την κατεύθυνση (ΔΕΙΤΕ ΕΔΩ)

Από την αρχή της μέχρι και σήμερα, η πρωτόγνωρη πανδημία αναδεικνύει την εγγενή σχέση μεταξύ της ατομικότητας και της συλλογικότητας. Τον τελευταίο χρόνο – περισσότερο από ποτέ – η ατομική υγεία και ευημερία εξαρτώνται από την υγεία και ευημερία του συνόλου και αντίστροφα.

Να αγαπάς την ευθύνη.

Να λες εγώ μονάχος μου θα σώσω τη Γη.

Αν χαθεί εγώ θα φταίω.

(Νίκος Καζαντζάκης, Ασκητική)

Πηγές

https://www.the-scientist.com/news-opinion/the-promise-of-mrna-vaccines-68202

https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/vaccines/faq.html

https://www.nejm.org/doi/full/10.1056/NEJMp2025331

https://wellcome.org/news/seven-vital-questions-about-rna-covid-19-vaccines-pfizer-biontech-moderna

https://www.nature.com/articles/d41586-020-02926-w

https://www.theguardian.com/world/2020/nov/18/pfizer-covid-19-vaccine-95-effective-and-safe-further-tests-show

https://www.bbc.com/news/health-55045639