Γκι και Ου – Ο κόσμος των φυτών στην εορτή των Χριστουγέννων. Της Σόφης Παυλάκη

Το άρθρο «Γκι και Ου – Ο κόσμος των φυτών στην εορτή των Χριστουγέννων», της Σόφης Παυλάκη, δημοσιεύτηκε στο DASARXEIO. Η Σόφη Παυλάκη είναι Δικηγόρος, M.Sc.

 

Με γκι και ου στολίζουμε αυτές τις εορταστικές ημέρες τα σπίτια μας, έθιμο που μεταφέρθηκε στην πατρίδα μας από τη Δύση. Ποια όμως είναι αυτά τα δύο φυτά που τα γνωρίζουμε από την ξενική, γαλλική ονομασία τους, gui και houx;

Και πρώτα, το Γκι (ή και γκυ), στα ελληνικά: ιξός. Ο ἰξὸς είναι ημιπαρασιτικό επίφυτο ξυλώδες φυτό, που φύεται επάνω σε άλλα δέντρα, κυρίως στα έλατα, αλλά και στις δρύες, στις καστανιές, στις μηλιές κ.ά. Είναι ενδημικό φυτό της Ευρώπης και κάποιων περιοχών της Ασίας και ανήκει στην οικογένεια των Λωρανθίδων (Loranthaceae) (γένος: Viscum) (είδος: Viscum album ή Βίσκον το λευκόν ή μελάς ή ιξός ή γκι ή Mistletoe).

Τα κλαδιά του ιξού είναι πράσινα και φτάνουν περίπου μέχρι 60 εκ. Είναι αειθαλές φυτό με επιμήκη δερματώδη φύλλα, χρώματος πράσινου ή ελαφρά κιτρινωπού. Τα άνθη του βγαίνουν την άνοιξη και είναι μικρά και πράσινα. Οι καρποί του ιξού είναι μονόσπερμοι, στρογγυλοί, σχεδόν διάφανοι, γεμάτοι με μια κολλώδη ουσία. Εμφανίζονται με κιτρινωπή απόχρωση στα πλατύφυλλα δέντρα και με λευκή απόχρωση στα κωνοφόρα. Είναι αγαπημένη τροφή των ζώων το χειμώνα και το τιμούν, όταν καταφέρνουν να το βρουν ή να το φτάσουν.

Στους αρχαίους και παλαιότερους χρόνους, με την κολλώδη ουσία του καρπού του, την οποία ανακάτευαν με μέλι ή λάδι, παρασκεύαζαν μία ουσία την οποία άλειφαν στα κλαδιά των δέντρων και κατασκεύαζαν έτσι τις λεγόμενες «ξόβεργες» [(ι)ξόβεργες (ιξός + βέργα)], με τις οποίες θήρευαν τα πουλιά. Σε μία από τις αγροτικές επιστολές του αρχαίου Έλληνα επιστολογράφου Αλκίφρονα, ο αποστολέας Αμπελίων γράφει στον Εύεργο: «Έπεσε βαρύς χειμώνας και τα πάντα σκεπάστηκαν από χιόνι∙ καθόμαστε γιατί δεν έχουμε δουλειά∙ άνοιξα την πορτούλα της καλύβας και βλέπω μαζί με το χιόνι που έπεφτε, ολόκληρο πλήθος από όρνια να πετάνε και κοτσύφια και τσίχλες και..

εὐθέως οὖν ἀπὸ τῆς λεκάνης ἀνασπάσας ἰξὸν ἐπαλείφω τῶν ἀχράδων τοὺς κλάδους …» (μετάφραση: «αμέσως βγάζω ιξό από τη λεκάνη, αλείφω τα κλαδιά απ’ τις αγριαπιδιές ..»).

Και συνεχίζει: «Και σε λίγο ήρθαν και στάθηκαν πάνω τους σύννεφο τα σπουργιτάκια και κρέμονταν απ’ τα κλαριά …».

Και ένας μύθος του Αισώπου λέει πως η σοφή κουκουβάγια, όταν πρωτοφύτρωσε η βελανιδιά, συμβούλευε τα πουλιά να μην την αφήσουν ν’ αναπτυχθεί, αλλά να την καταστρέψουν με κάθε τρόπο· γιατί απ’ αυτήν θα βγει ένα ακατανίκητο βοτάνι, ο ιξός, που μ’ αυτό θα πιάνονται.

 

Ο ιξός ονομάζεται «ημιπαράσιτο», επειδή ναι μεν φυτρώνει πάνω σε άλλα δέντρα, αλλά το κάνει μόνο και μόνο για ν’ απορροφά από τον ξενιστή τους χυμούς του και τα θρεπτικά συστατικά του. Τη λειτουργία του και την ανάπτυξή του τη ρυθμίζει μόνο του, δηλ. φωτοσυνθέτει κανονικά. Ο τρόπος που φυτρώνει ο ιξός είναι μια ακόμη παραξενιά του.. Τα πουλιά τρώνε τον καρπό του και τον σπόρο τον αφήνουν να φύγει με τις κουτσουλιές τους. Και επειδή συνήθως τα πουλιά κουτσουλάνε όταν κάθονται πάνω στα κλαδιά των δέντρων, παρατηρούμε συχνά ο ιξός να φυτρώνει σε κλαδιά που βρίσκονται ακόμη και προς την κορυφή των δέντρων.

Ενώ συνήθως οι σπόροι των φυτών θέλουν σκοτάδι για να βλαστήσουν, ο σπόρος του ιξού φυτρώνει με το φως της ημέρας και μόλις φυτρώσει θα δώσει ένα βλαστίδιο που δεν θ’ αναπτυχθεί προς τα πάνω και προς την πλευρά του ήλιου, αλλά θ’ αναπτύξει τη βάση του για να προσκολληθεί στο κλαδί του δέντρου και αμέσως θ’ αρχίσει να δημιουργεί μυζητήρες που θα τρυπήσουν την φλούδα του κλαδιού και θα εισχωρήσουν στο εσωτερικό του, ώστε να ξεκινήσει να τρέφεται και σιγά – σιγά με τη φωτοσύνθεση να δημιουργήσει τα πρώτα του φύλλα. Βλέποντας τον ιξό πάνω στο δέντρο, μοιάζει σαν να έχει φυτρώσει από το δέντρο ξενιστή.

Ο ιξός μπορεί να καταστρέψει ένα δέντρο που θα προσβάλλει. Πέρα από τη ζημία που προκαλεί με την κλοπή των χυμών και των θρεπτικών στοιχείων των δέντρων, επί των οποίων παρασιτεί, τα προσβεβλημένα από αυτόν δέντρα καθίστανται περισσότερο ευάλωτα σε άλλους εχθρούς, όπως φλοιοφάγα έντομα, με αποτέλεσμα να παρατηρούνται συντριπτικά περισσότερες νεκρώσεις δέντρων με έντονη προσβολή από ιξό σε σχέση με τα υγιή δέντρα.

Ο ιξός είναι γνωστός από την αρχαιότητα για τις φαρμακευτικές του ιδιότητες. Σε ορισμένα μέρη χρησιμοποιείται ακόμη και σήμερα κατά της αρτηριακής υπέρτασης ή ως κατάπλασμα για τους αρθριτικούς πόνους. Θεωρείται επίσης διουρητικό, καρδιοτονωτικό και περιφερειακά αγγειοδιασταλτικό. Έχει παρατηρηθεί ότι εξωτερικά μπορεί να καταστρέψει ορισμένους όγκους. Το αναφέρουν οι Ιπποκράτης, Διοσκουρίδης, ο Πλίνιος, ο Θεόφραστος ο Παράκελσος και άλλοι. Θεωρείται ακόμα ως ιερό φυτό στην ιστορία πολλών ευρωπαϊκών λαών. Το εκχύλισμα του ιξού θεωρείται επίσης ότι έχει ευεργετικές επιδράσεις ως συμπληρωματική θεραπεία κυρίως για τους γυναικολογικούς καρκίνους. Ο ιξός είναι ισχυρά δηλητηριώδες φυτό και κυρίως είναι τοξικός για την καρδιά. Αρκεί η κατανάλωση λίγων καρπών ή φύλλων για να προκαλέσουν τοξικά συμπτώματα, ακόμη και θάνατο. Μεταξύ άλλων ο καρπός του περιέχει ουσίες, όπως βισκόλες, βισκοτοξίνη, ένα γλυκοσίδιο της σαπωνίνης, λεκτίνες κ.ά.

 

Το ου (Ilex aquifolium, ίλεξ ο οξύφυλλος) είναι το γνωστό αρκουδοπούρναρο ή λιόπρινο ή λιόπουρνο της κοινής ελληνικής. Έχει φύλλα καταπράσινα, δερματώδη, λαμπερά και αγκαθωτά στην περίμετρό τους, οι δε καρποί του είναι σφαιρικοί με το χαρακτηριστικό ζωηρό κόκκινο χρώμα που το κάνει ιδιαίτερα δημοφιλές τις ημέρες των Χριστουγέννων για την γιορτινή διακόσμηση.

Ο στολισμός της εισόδου και των χώρων των σπιτιών αλλά και των ναών με ου ανατρέχει στα ρωμαϊκά Saturnalia, εορτή αφιερωμένη στον Κρόνο που διαρκούσε από τις 17 έως και τις 23 Δεκεμβρίου. Σε παλαιά εκκλησιαστικά ημερολόγια αναφέρεται η παραμονή των Χριστουγέννων ως η ημέρα, κατά την οποία οι εκκλησίες ήταν στολισμένες με τα κλαδιά της δάφνης και του ου και το έθιμο είναι ριζωμένο το ίδιο βαθιά στη σύγχρονη εποχή, όπως και στους ειδωλολάτρες αλλά και τους πρώτους Χριστιανούς.

 

Ένας παλιός μύθος λέει ότι το ου φύτρωσε για πρώτη φορά στις πατημασιές του Χριστού, όταν αυτός βάδιζε στη γη και τα αγκαθωτά φύλλα του, αλλά και οι κόκκινοι καρποί του, συμβολίζουν τα μαρτύρια του Σωτήρα, λόγος για τον οποίο το ου λέγεται και το «αγκάθι του Χριστού» σε πολλές γλώσσες της Βόρειας Ευρώπης. Πιθανότητα η σχέση με αυτούς τους μύθους ήταν και ο λόγος που το ου ονομάστηκε και «Άγιο Δέντρο», όπως αναφέρεται γενικότερα από τους παλαιότερους συγγραφείς.

Ο Πλίνιος το περιγράφει με το όνομα Ακουϊφόλιους Aquifolius (λατινική ονομασία) και πρόκειται για το ίδιο δέντρο που ο Θεόφραστος αποκαλούσε Κράταιγο, Crataegus (λατινική ονομασία), αλλά οι μεταγενέστεροι σχολιαστές διαφωνούν. Ο Πλίνιος αναφέρει ότι αν το ου φυτευτεί κοντά σε ένα σπίτι ή αγρόκτημα, διώχνει μακριά το δηλητήριο, το προστατεύει από τους κεραυνούς και τη μαγεία, ότι τα λουλούδια του κάνουν το νερό να παγώνει και το ξύλο του (ο κορμός του), αν το πετάξεις σε οποιοδήποτε ζώο ακόμα και χωρίς να το αγγίξει, έχει την ιδιότητα να κάνει τα ζώα να γυρίσουν πίσω και να ξαπλώσουν δίπλα του.

 

Στο σημείο αυτό, η αναφορά μας στην δρυ (βελανιδιά) και στο κόκκινο χρώμα μας δίνει την ευκαιρία να μιλήσουμε για τη λέξη «κόκκινος» και την εξαιρετικά ενδιαφέρουσα ετυμολογική της σχέση με ένα άλλο είδος δρυός, την Δρυν την κοκκοφόρο (Quercus coccifera), την πρῖνον της αρχαίας ελληνικής, κοινώς πουρνάρι.

Το κόκκινο, ένα από τα πιο περιζήτητα χρώματα, οι αρχαίοι το έβγαζαν από τις ρίζες διαφόρων φυτών και από το μαλάκιο, την πορφύρα, από τη βαθυκόκκινη ουσία του, που έδινε το πορφυρό χρώμα. Το έπαιρναν όμως και από το θηλυκό ενός ημίπτερου εντόμου, που σχηματίζει κόκκινα εξογκώματα (κηκίδια) επάνω σε φύλλα πουρναριού. Το έντομο αυτό λέγεται «Κόκκος ο βαφικός» και από αυτόν προέρχεται η λέξη «κόκκινος» (κόκκος = ο ελάχιστου μεγέθους καρπός, όπως του ροδιού, του πεύκου κ.λπ., το σπυρί, το κουκούτσι). Συγκεκριμένα, το έντομο προσβάλλει τα φύλλα της βελανιδιάς, πάνω στα οποία κάνει ένα μικρό εξοίδημα σαν κόκκινη φούσκα, μέσα στο οποίο εναποθέτει περίπου 2.000 αυγά και μια χρωστική ουσία. Από την αρχαιότητα συγκέντρωναν τους κόκκους, πριν εκκολαφθούν τα αυγά, τους ξέραιναν και οι κόκκοι αποκτούσαν ένα κόκκινο βαθύ χρωματισμό, προς το πορφυρό που χρησιμοποιούσαν ευρύτατα ως βαφή.

Όπως γράφει ο Θεόφραστος: «ἡ πρῖνος τὸν φοινικοῦν κόκκον …», δηλ. «το πουρνάρι παράγει τον κόκκινο κόκκο». Στον Θησέα του Πλουτάρχου συναντούμε τη μαρτυρία του Σιμωνίδη του Κείου ότι το πανί του πλοίου που έδωσε στον Θησέα ο πατέρας του, ο Αιγέας, πριν ξεκινήσει το ταξίδι του για την Κρήτη, και με το οποίο θα ανήγγελλε επιστρέφοντας τη σωτηρία του, δεν ήταν λευκό, αλλά «βαθυκόκκινο, βαμμένο στον υγρό ανθό του ἐριθαλοῦς πρίνου», του φουντωμένου πουρναριού.

 

Αργότερα, στους μεσαιωνικούς χρόνους, με αυτό το χρώμα που ήταν γνωστό ως «κρεμέζι» (από την αραβική ονομασία του εντόμου κιρμίζ ή κερμέζ∙ άλλως πρινοκόκκιον, πρινοκούκκι) έβαφαν εκτός από μαλλί και δέρματα και τα υφάσματα από μετάξι. Μάλιστα, στην ευρύτερη περιοχή του Μυστρά διετίθετο ακατέργαστο μετάξι και η εν λόγω χρωστική ουσία, που ήταν από τις καλύτερες και ακριβότερες.

Συνεπώς, το φυτό των Χριστουγέννων με τους λευκούς καρπούς είναι το γκι και με τους κόκκινους το ου.

 

Η παράδοση του φιλιού κάτω από το γκι

Οι βόρειοι λαοί, και κυρίως οι Άγγλοι, πιστεύουν ότι το γκι είναι το σύμβολο της αγάπης, της ειρήνης και της ευημερίας, γι’ αυτό άλλωστε και το επιλέγουν για να στολίσουν με αυτό τα σπίτια τους τα Χριστούγεννα και το νέο έτος. Σε ό,τι αφορά στις παραδόσεις που σχετίζονται με το φιλί κάτω από τον ιξό, αυτές προέρχονται από τον ρωμαϊκό εορτασμό των Saturnalia, οπότε και οι άνθρωποι πίστευαν ότι το φιλί κάτω από το γκι προήγε τη γονιμότητα. Σε πολλούς άλλους πολιτισμούς, όπως οι Κέλτες, αναφέρεται ότι ο ιξός είχε μαγικές ιδιότητες και εχρησιμοποιείτο ως αντίδοτο του δηλητηρίου, ενώ εθεωρείτο ιερό φυτό και στις τελετές των Δρυίδων.

Αυτό που πιθανότατα προσέθετε στη γοητεία και το μυστήριο του φυτού είναι ο τρόπος πολλαπλασιασμού του. Οι καρποί του, που μοιάζουν με κερασάκια, τρώγονται από τα πουλιά και οι σπόροι τους μπορούν να γονιμοποιηθούν, μόνο αφού περάσουν από το πεπτικό σύστημα των πουλιών.

 

Σύμφωνα ακόμα με την μυθολογία των Σκανδιναβών, ο γιος της θεάς της αγάπης, Frigga, ο Balder δεν μπορούσε να πληγωθεί από τίποτα πάνω ή κάτω από τη γη. Ένας εχθρός του όμως, ο Loki, ο θεός του κακού, ήξερε πως μόνο ένα φυτό δεν φυτρώνει ούτε πάνω ούτε κάτω από τη γη και αυτό ήταν το γκι, που φυτρώνει μόνο πάνω στον κορμό άλλων δέντρων. Έφτιαξε λοιπόν ένα βέλος από γκι και σκότωσε με αυτό τον Balder. Για τρεις ημέρες, όλα τα στοιχεία του σύμπαντος προσπαθούσαν να επαναφέρουν τον Balder στη ζωή. Τελικά, η μητέρα του Frigga κατάφερε να τον επαναφέρει χάρη στα δάκρυά της, που μεταμορφώθηκαν σε καρπούς πάνω στο γκι και από τη χαρά της η Frigga φιλούσε όποιον περνούσε κάτω από το φυτό.

Η ιστορία αυτή μπορεί να αποτέλεσε και την απαρχή του εθίμου να δίνονται τα φιλιά της αγάπης κάτω από το γκι, στην είσοδο του σπιτιού.

 

Φωτογραφία: laspistasteria.wordpress.com

 

Πηγή: Σόφη Παυλάκη, DASARXEIO