Η Ρωσο-ουκρανική αντιπαράθεση και οι επιπτώσεις της στους Έλληνες της Μαριούπολης Του Βλάση Αγτζίδη

Η όξυνση των σχέσεων «Δύσης» – Ρωσίας με αφορμή την Ουκρανία και την εν δυνάμει ένταξή της στο ΝΑΤΟ, κάνει επίκαιρο το ζήτημα των Ελλήνων της Μαριούπολης και των 25 ελληνικών χωριών της περιφέρειας του Ντονιέτσκ. Η Ελλάδα είναι η μόνη ευρωπαϊκή χώρα που διαθέτει αναγνωρισμένη εθνική μειονότητα στη ζώνη του πυρός. Κάτι που κάνει την ειρηνευτική εμπλοκή της απαραίτητη.

Στη Νότια Ουκρανία, στην περιοχή της Αζοφικής θάλασσας, στην Κριμαία, στην Οδησσό κ.α., με βάση την τελευταία σοβιετική απογραφή του 1989, ζούσαν 104.091 Έλληνες. Οι ίδιοι ισχυρίζονται ότι ο πραγματικός τους αριθμός είναι διπλάσιος, εφ’ όσον δεκάδες χιλιάδες Έλληνες αναγκάστηκαν την περίοδο των σταλινικών διωγμών να δηλώσουν ότι τάχα είναι Ρώσοι ή Ουκρανοί.

Σήμερα οι Έλληνες που κατοικούν στην περιοχή της Μαριούπολης του Ντονιέτσκ και της υπαίθρου υπολογίζονται σε 90.000. Αυτή τη στιγμή η περιοχή τους βρίσκεται ακριβώς πάνω στη γραμμή αντιπαράταξης των Ουκρανών με τους ρωσόφωνους αυτονομιστές. Τα ελληνικά χωριά Σαρτανά, Τσερμαλίκ, Ταλακόφβα, Κιριλόφκα, Ραζντόλνιε-Καράκουμπα κ.ά βρίσκονται ακριβώς πάνω στη γραμμή των συγκρούσεων από την ουκρανική πλευρά. Ενώ κάποια ελληνικά χωριά, όπως η Στύλα και το Χούταρ-Πετρόφσκογο, βρίσκονται στην άλλη πλευρά των ρωσόφωνων αυτονομιστών του Ντονιέτσκ, της ονομαζόμενης «Λαϊκή Δημοκρατία του Ντονιέτσκ» (DNR) που βρίσκεται υπό πλήρη ρωσικό έλεγχο.

Πώς φτάσαμε στη σύγκρουση

Οι ραγδαίες εξελίξεις στην Ουκρανία ξεκίνησαν πριν από οκτώ ακριβώς χρόνια με τη μεγάλη αντιπαράθεση των Ουκρανών -κυρίως των προερχόμενων από τη δυτική Ουκρανία- στον διεφθαρμένο αλλά φιλορώσο πρόεδρο Γιανουκόβιτς. Η ανατροπή θα συμβεί με μια παράξενη λαϊκή «πορτοκαλί επανάσταση» το 2013, στην οποία συμμετείχαν και οργανωμένες νεοναζιστικές ομάδες. Η κρίση επεκτάθηκε στα γεγονότα της Κριμαίας το 2014 που είχαν ως κατάληξη την ενσωμάτωση της χερσονήσου στη Ρωσία. Ακολούθησαν τα δραματικά γεγονότα στην Οδησό και ο εμφύλιος πόλεμος στην νοτιοανατολική Ουκρανία με την αυτονόμηση δύο περιοχών (Λουγκάνσκ και Νονιέτσκ) που συνόρευαν με τα ουκρανορωσικά σύνορα. Σήμερα στην Ουκρανία υπάρχει μια φιλοδυτική ηγεσία υπό τον Ζελένσκι.

Οι εξελίξεις αυτές που σήμερα λαμβάνουν μια δραματική διάσταση, έφεραν και πάλι στην επιφάνεια τους προβληματισμούς για τις ωδίνες της μετασοβιετικής ανασυγκρότησης της Ανατολικής Ευρώπης.

Σε πρώτη φάση οι εξελίξεις στην Ουκρανία φάνηκε ότι αντιστοιχούσαν στη διαφοροποίηση δυτικόφιλων και ρωσόφιλων, που είχε ως βάση τόσο τη γλωσσική διαφοροποίηση (ουκρανόφωνοι – ρωσόφωνοι) όσο και τη θρησκευτική (καθολικοί – ορθόδοξοι). Όμως στην συνέχεια φάνηκε ότι οι αντιθέσεις ήταν περισσότερο πολύπλοκες και αρχικά είχαν και κοινωνικά αίτια που σχετιζόταν με την οικονομική κατάρρευση και την επικράτηση μιας νέας κάστας ολιγαρχών στην ουκρανική κοινωνία. Βεβαίως σήμερα, με την πλήρη εξάρτηση των αυτονομημένων περιοχών από τη Ρωσία, τα κοινωνικά αιτήματα των αυτονομιστών έχουν παραμεριστεί και η σύγκρουση πλέον αφορά αποκλειστικά και μόνο τη διαμόρφωση των γεωπολιτικών ισορροπιών των μεγάλων δυνάμεων.

Οι Έλληνες της Μαριούπολης

Οι Ελληνες της Μαριούπολης αποτελούν σήμερα ένα από τα τελευταία εναπομείναντα συμπαγή μέρη του παρευξείνιου Ελληνισμού. Οι περιπέτειες αυτού του άγνωστου αλλά εκπληκτικού ελληνικού κόσμου συγκροτούν μία από τις πλέον ενδιαφέρουσες σελίδες των Ελλήνων. Μία από αυτές τις ιστορικές περιπέτειες σχετίζεται με τη σοβιετική εμπειρία των παρευξείνιων ελληνικών κοινοτήτων.

Εμπειρία, που κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου -μετά την οριστική εδραίωση του κομμουνιστικού συστήματος και το τέλος των εμφύλιων και εθνικών συγκρούσεων- ανέδειξε μια ενδιαφέρουσα πολιτιστική ελληνική έκφραση -καθεστωτική, φυσικά- για να τελειώσει στα σταλινικά γκουλάγκ.

Η πολιτιστική ανάπτυξη των Ελλήνων της Μαριούπολης, όπως και της υπόλοιπης Σοβιετικής Ενωσης, ήταν από τις προτεραιότητες του νέου σοβιετικού συστήματος. Η ιεράρχηση της πολιτιστικής ανάπτυξης στις πρώτες θέσεις καθορίστηκε από την πίστη των νέων κυρίαρχων ότι με την «πνευματική άνοδο των μαζών» θα ηττηθούν ο «συντηρητισμός» και «οι αντιδραστικές δυνάμεις». Έτσι καθ’ όλη τη διάρκεια του Μεσοπολέμουκαι έως το 1937, παρατηρήθηκε μια εκπληκτική ελληνική αναγέννηση στους τόπους που ζούσε ο ελληνισμός στην ΕΣΣΔ. Εκεί δημιουργήθηκε ο εκδοτικός οίκος με την επωνυμία «Κολεχτιβιστής» που εξέδιδε και την αντίστοιχη εφημερίδα. Στην ύπαιθρο της Μαριούπολης όπου υπήρχαν οι μεγάλες αγροτικές καλλιέργειες δημιουργήθηκαν και τρεις αυτόνομες ελληνικές σοβιετικές περιοχές.

Ολες αυτές οι προσπάθειες στο πλαίσιο του δύσκολου σοβιετικού περιβάλλοντος, συνιστούν ένα μοναδικό εγχείρημα και αποτελούν την ύστατη απόπειρα του ευξεινοποντιακού Ελληνισμού να κατοχυρώσει την παρουσία του, ανεξάρτητα από την ύπαρξη ελληνικού κράτους στο βαλκανικό Νότο. Τραγική όμως είναι η κατάληξη του εγχειρήματος αυτού, εφόσον οι πρωταγωνιστές του θα πέσουν θύματα του σταλινικού Μολώχ την μετά το ’37 εποχή, όταν στη θέση της πολυπολιτισμικής αντίληψης εδραιώνεται η αφομοιωτική, εκρωσιστική πολιτική. Τα χιλιάδες θύματα και οι δεκάδες χιλιάδες εκτοπισμένοι στην Κεντρική Ασία -λίγα μόλις χρόνια από τη γενοκτονία που πραγματοποίησαν οι Τούρκοι εθνικιστές στα νότια παράλια της Μαύρης Θάλασσας- σηματοδοτούν το τέλος του παλιού, πολύμορφου, ελληνικού κόσμου.

Η αναγέννηση

Με την είσοδο στην εποχή των μεγάλων μεταρρυθμίσεων και η μείωση των κατασταλτικών συμπεριφορών του σοβιετικού κράτους, άρχισε και η αναγέννηση των ελληνικών κοινοτήτων.

Σε μια επίσκεψή μου στην περιοχή την Άνοιξη του 1991, ο τότε εκπρόσωπος του «Ελληνικού Συλλόγου Μαριούπολης», Ι. Α. Γιαλής, μας είπε τα εξής: «Εμείς οι Ελληνες που ζούμε στη Νότια Ουκρανία έχουμε αρχίσει να οργανωνόμαστε εδώ και λίγον καιρό. Τα δικά μας προβλήματα είναι πολύ πιο δύσκολα από αυτά των Ρώσων ή των Ουκρανών, τουλάχιστον όσον αφορά τα πολιτιστικά ζητήματα. Εμείς λόγω της σταλινικής καταπίεσης έχουμε πρόβλημα γνώσης της ελληνικής γλώσσας. Τώρα μας επέτρεψαν να μαθαίνουμε ελληνικά στα σχολεία και στα πανεπιστήμια, αλλά δεν υπάρχει υποδομή. Δεν έχουμε βιβλία ούτε δασκάλους. Εδώ θα έπρεπε να παρέμβει αποφασιστικά το ελληνικό κράτος.»

Στην ερώτησή μου για το αν υπάρχει μετανάστευση προς την Ελλάδα, όπως γίνεται από άλλες περιοχές που κατοικούν Έλληνες (Καύκασος, Κεντρική Ασία) απάντησε: «Από τη Νότια Ουκρανία φεύγουν ελάχιστοι. Επειδή ο Ουκρανικός νότος είναι ευλογημένος τόπος. Εδώ ο ελληνικός λαός μπορεί να ζει καλά. Υπάρχουν μέρη που μοιάζουν πολύ με τα τοπία της Ελλάδας.»

Για τους προβληματισμούς περί ελληνικής Αυτονομίας που εμφανίστηκαν τότε στους κόλπους της ελληνικής σοβιετικής κοινότητας και διατυπώθηκαν ως αίτημα τον Μάρτιο του 1991 στο Γελεντζίκ, στο πλαίσιο του Α’ Πανσοβιετικού Συνεδρίου αίτημα ο Ι. Γιαλής είπε: «…Μας κάλεσαν τον Απρίλιο του 1991 στη Μόσχα και μας ανακοίνωσαν ότι σε συνεδρίαση του Ανώτατου Σοβιέτ έγινε η εξής σκέψη: Το Ντονιέτσκ να ανακηρυχτεί σε «περιφέρεια Ντονιέτσκ» (Ντονιέτσκιι Κράϊ), στα πλαίσια της οποίας θα δημιουργηθεί η «εθνική περιοχή της Μαριούπολης» (Μαριουπόλσκι Νατσιονάλνι Οκρουγκ). Η εθνική αυτή περιοχή θα αποτελείται από την πόλη της Μαριούπολης και τα γύρω ελληνικά χωριά.»

Αυτό σημαίνει ότι οι ρωσικοί προβληματισμοί και οι μεθοδεύσεις για την περιοχή είχαν ήδη ξεκινήσει από την σοβιετική περίοδο. Γνωρίζοντας ότι η επόμενη μέρα θα είναι μια εποχή εθνικών κρατών στα συντρίμμια της Σοβιετικής Ένωσης, επεξεργάζονταν σχέδια για τη γεωπολιτική διαμόρφωση της επόμενης μέρας. Τα έντονα γεγονότα που σημάδεψαν το δεύτερο εξάμηνο του 1991 και η κατάρρευση της ΕΣΣΔ μέσω του ντόμινο ανακήρυξης νέων κρατών μετέθεσε τις όποιες εκκρεμότητες για αργότερα.

Η σημασία της Ουκρανίας

Η Ουκρανία είχε από παλιά ιδιαίτερο ρόλο στις ρωσικές προτεραιότητες. Στην τσαρική εποχή εκτός από σιτοβολώνας της Ρωσίας και της Ευρώπης ήταν και βασικό κέντρο της βιομηχανίας. Αυτός ο ρόλος συνεχίστηκε και στη σοβιετική εποχή, απαλλαγμένος βέβαια από τις εθνικές σημασιοδοτήσεις της προηγούμενης περιόδου. Όμως με την κατάρρευση της ΕΣΣΔ όλα αυτά επανήλθαν στην επικαιρότητα.

Η Ρωσική Ομοσπονδία θέλει να περιχαρακώσει το μετασοβιετικό χώρο και κυρίως να εξασφαλίσει ότι οι τρείς σημαντικές γειτονικές χώρες (Ουκρανία, Λευκορωσία, Καζαχστάν) δεν θα ολισθήσουν σε αντιρωσικά στρατόπεδα. Για τη Ρωσία οι τρεις αυτές χώρες αποτελούν τη συνθήκη ασφάλειάς της τόσο από γεωπολιτικής, όσο και από ενεργειακής πλευράς.

Ακριβώς γι αυτό θέλουν από τη Δύση τη διαβεβαίωση ότι το ΝΑΤΟ δεν θα επεκταθεί στα όρια της Ρωσίας. Από την άλλη η Δύση θεωρεί αρκετά ισχυρή τη θέση της στο μετασοβιετικό σκηνικό, ώστε να μπορεί να ορίσει αυτόνομα την πολιτική της. Όλα αυτά διαμόρφωσαν μια σχέση ανισορροπίας και χαρακτηρίζεται από δυσπιστία.

Σαφώς η Ρωσία έχει ορίσει τις δικές της κόκκινες γραμμές και αυτό το έχει αποδείξει στην περίπτωση της Γεωργίας. Ίσως θεωρεί ότι σήμερα είναι η κατάλληλη εποχή να ξεκαθαρίσει τα όρια αυτόνομης πορείας της Ουκρανίας. Θεωρεί ότι η θέση της Δύσης είναι αρκετά υπονομευμένη τόσο από τη στρατιωτική αποτυχία του Αφγανιστάν όσο και από την εμφάνιση και άλλων δυνάμεων που διεκδικούν αναθεώρηση των έως τώρα παγκόσμιων διευθετήσεων. Επίσης ίσως θεωρεί ότι διευκολύνει τις στοχεύσεις της η απουσία ταυτόσημων συμφερόντων στις χώρες της Δύσης και η απουσία συναντίληψης. Και αυτή η απουσία αποδεικνύεται με την επιφυλακτική στάση της Γερμανίας η οποία εισάγει από τη Ρωσία το 40% του φυσικού αερίου που καταναλώνει.

Αυτό που φαίνεται ως δεδομένο είναι ότι άμεση σύγκρουση Δύσης (ως ΝΑΤΟ ή Ε.Ε.)-Ρωσίας είναι μάλλον ένα απίθανο σενάριο. Οι όποιες στρατιωτικές συγκρούσεις, εφόσον προκύψουν, θα είναι μεταξύ Ουκρανίας και Ρωσίας. Και αυτό γιατί αφενός καμιά δυτική χώρα δεν θέλει να εμπλακεί σε πόλεμο με τη Ρωσία και αφετέρου γιατί εφόσον η Ουκρανία δεν είναι μέλος του ΝΑΤΟ δεν υπάρχει λόγος ενεργοποίησης του άρθρου 5 περί αλληλεγγύης.

Οι ΗΠΑ επιθυμούν να αποτρέψουν κάποια στρατιωτική κίνηση της Ρωσίας που θα γινόταν για να ξεκαθαρίσει πλήρως η θέση ότι ο δικός της λόγος είναι ο καθοριστικός στον χώρο που προέκυψε από τη διάλυση της ΕΣΣΔ. Και για να πετύχουν την αποτροπή προσπαθούν να συμπήξουν ένα ενιαίο μέτωπο και να απειλήσουν τη Ρωσία με οικονομικές κυρώσεις.

Παράλληλα φωνές σωφροσύνης εκφράζονται και από τη ρωσική πλευρά.

Το καλό σενάριο για την Ελλάδα και τους Μαριουπολίτες

Η καλύτερη εκδοχή για τα ελληνικά εθνικά συμφέροντα είναι να διευθετηθεί η κρίση και να μην απαιτηθεί από την Ελλάδα να διαλέξει στρατόπεδο τη στιγμή της σύγκρουσης, παρότι με την παραχώρηση στους Αμερικανούς βάση στην Αλεξανδρούπολη έχει κάνει ένα βήμα ενάντια στη Ρωσία. Να σημειώσουμε ότι σε πιθανή στρατιωτική εμπλοκή η βάση αυτή θα χρησιμοποιηθεί άμεσα για την υποστήριξη των επιχειρήσεων.

Πάντως οι Ρώσοι περιμένουν από την Ελλάδα να κρατήσει κάπως αυτόνομη θέση και να μην μετατραπεί σε πλήρες ενεργούμενο των ΗΠΑ. Ακριβώς γι αυτό ο Σεργκέι Λαβρόφ είπε στον Δένδια: «εμπιστευόμαστε τους Έλληνες φίλους μας ότι με τη σοφία τους θα κάνουν την επιλογή που ανταποκρίνεται στις πεποιθήσεις τους».

Η εξεύρεση διπλωματικής λύσης θα είναι ευεργετική για τον ελληνισμό της Μαριούπολης, παρόλο που η οκταετής περίπου αντιπαράθεση, η στρατιωτικοποίηση των περιοχών τους και η εσωτερική κοινωνική κατάσταση και οικονομική κρίση έχουν δημιουργήσει τεράστια προβλήματα.

Γι αυτό είναι πολύ σημαντικό τόσο η επίσημη Ελλάδα να αυξήσει το ενδιαφέρον για την περιοχή αυτή, όσο και η ελληνική κοινωνία να γνωρίσει και να αγκαλιάσει τον μαριουπολίτικο ελληνισμό…

Δείτε παλιότερες δημοσιεύσεις πατώντας «enter» επί του τίτλου:

240 χρόνια από την ίδρυση της Μαριούπολης

Οι Έλληνες της Μαριούπολης και το πρόβλημα της Ουκρανίας

Μετονομασία από «Κριμαία» σε «Ταυρίδα»;

Οι Έλληνες της ν. Ουκρανίας και της Κριμαίας: Οι σταλινικές διώξεις

Οι Έλληνες της ν. Ουκρανίας και της Κριμαίας: Η Μαριουπολίτικη διάλεκτος

Οι Έλληνες της ν. Ουκρανίας και της Κριμαίας, και οι μετασοβιετικές ωδίνες

Οι Έλληνες της Ουκρανίας στο μάτι του κυκλώνα…

Οι Έλληνες στο σοβιετικό Μεσοπόλεμο

Φωτογραφίες:

Με Έλληνες πολεμιστές του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου (φωτογραφία: Στ. Ελληνιάδης)

Χάρτης της εμπόλεμης περιοχής. Με κόκκινο τα εδάφη των αυτονομιστών, όπου βρίσκονται και ελληνικά χωριά