Πάμε Χίο, στο νέο Μουσείο Μαστίχας

Το περίμενα από το τελευταίο ταξίδι μου στη Χίο, το φθινόπωρο που μας πέρασε, μέσα στην πρώτη σφοδρή καταιγίδα του, όταν πήγα και το είδα από κοντά, την ώρα που ακόμα κατασκευάζονταν. Λίγο έξω από το Πυργί, το γραφικό αυτό κεφαλοχώρι των Μαστιχοχωρίων, στο δρόμο προς τη «Χώρα», την πόλη δηλαδή της Χίου. 

Φωτογραία και Παρουσία: Ειρήνη - ¨Αννα Καλίκα

Και να που άνοιξε, με τα εγκαίνιά του να γίνονται το περασμένο Σάββατο 11 Ιούνη 2016, όπως έμαθα από τις ειδησεογραφικές ιστοσελίδες και τα προφίλ των συγχωριανών μου –από τα γειτονικά μοναδικά Μεστά- στο φατσοβιβλίο. Στα εγκαίνια, μάλιστα, παρευρέθηκε και ο Προέδρος της Δημοκρατίας Προκόπης Παυλόπουλος.

Από κει και οι φωτογραφίες, της φίλης και ξαδέρφης, της Ειριάννας Καλίκα.

Δυο λόγια για το Μουσείο, το οποίο ανυπομονώ να επισκεφτώ σε λειτουργία στο επόμενο ταξίδι μου στο νησί των παιδικών και εφηβικών μου καλοκαιριών, ταξίδι που ελπίζω να πραγματοποιήσω σύντομα.

Ο σκοπός της δημιουργίας του Μουσείου είναι να αναδειχθεί η παραγωγική ιστορία της καλλιέργειας και της επεξεργασίας της μαστίχας, την οποία και εντάσσει στο πολιτιστικό τοπίο της Χίου.

Τα κτήριό του αναπτύσσεται σε έκταση 3.270 τ.μ., είναι χτισμένο σε 12 στρέμματα από τα οποία τα 5 είναι μαστιχώνας. Το συνολικό κόστος του έργου ανήλθε στα 6,7 εκατ. ευρώ και περιλαμβάνει τα κτήρια, την εγκατάσταση σε αυτά της μόνιμης έκθεσης, τη διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου καθώς και των συμπληρωματικών - βοηθητικών χώρων και υπηρεσιών.

Φιλικό προς το περιβάλλον και σύμφωνο με την παράδοση του τόπου, το Μουσείο παρουσιάζει στους επισκέπτες του την ιστορία της μαστίχας, αλλά και των ανθρώπων που έδεσαν τη ζωή τους με τη ρητίνη που «δακρύζει» μόνο στη Χίο.

Γιατί μόνο εκεί; Το μουσείο επιχειρεί να εξηγήσει τους λόγους που παρατηρείται το φαινόμενο αυτό, καθώς και άλλα ενδιαφέροντα θέματα για τη Μαστίχα. Από την Αρχαιότητα ακόμα, οι Χιώτες μαστιχοκαλλιεργητές διάλεγαν να καλλιεργήσουν μόνο τους καλύτερους σχίνους, δημιουργώντας ένα νέο είδος, ιδιαίτερα παραγωγικού σε μαστίχα, της ποικιλίας pistacia lentiscus Chia. Φρόντιζαν να αξιοποιούν το ιδιαίτερο κλίμα της νότιας Χίου, με τους ήπιους χειμώνες και τα ζεστά - ξηρά καλοκαίρια, ιδανικό για να μπορέσει το μαστίχι να στεγνώσει. Και στη συνέχεια, κατάφεραν να αναδείξουν τη σημαντικότητα του προϊόντος τους και να το διαχειριστούν εμπορικά, ένα προϊόν με συνεχή και σημαντική ζήτηση από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, και χρήσεις που συνεχώς ανανεώνονται.

Στην εισαγωγή, γίνεται ενημέρωση για το σχίνο και τη μαστίχα, τη ρητίνη που το 2015 αναγνωρίστηκε ως φυσικό φάρμακο. Στην πρώτη ενότητα, ο επισκέπτης ανακαλύπτει την παραδοσιακή τεχνογνωσία της μαστιχοκαλλιέργειας.

Φωτογραφία: Ειρήνη – Άννα Καλίκα

Η Μόνιμη Έκθεση πραγματεύεται τη μαστίχα Χίου ως Μοναδικό Φυσικό Προϊόν.

Στην Πρώτη της Ενότητα παρουσιάζει τις βασικές πληροφορίες για τη μαστίχα, τον σχίνο και την καλλιέργειά του. Η βιωματική εμπειρία έχει ιδιαίτερη θέση στους χώρους της, με διαφορετικά ερεθίσματα:

·         τα τραγούδια της μαστίχας, τα σχινιάτικα, «καλωσορίζουν» τον επισκέπτη, προσκαλώντας τον να «αρχίσει» το ταξίδι.

·         τα στιχάκια μπορεί κανείς να διαβάσει στα ειδικά πλαίσια που περιστοιχίζουν την εισαγωγή της έκθεσης και τα οποία προσδιορίζουν, εκτός από τις εργασίες, και το ίδιο το δέντρο: «Είμαι δεντρίν ακούραστον και πάντα δακρυσμένον», αυτοσυστήνεται σε ένα από αυτά

·         την επαφή με το προϊόν, καθώς δοχεία με μαστίχα βρίσκονται εκεί για να αγγιχτούν

·         το μοναδικό άρωμα που κατακλύζει όλο τον χώρο.

Στη συνέχεια υπάρχει αφιέρωμα για τις εργασίες που αφορούν την παραγωγή της μαστίχας. Χωρίς να αποτελούν μονοκαλλιέργεια για τους κατοίκους της περιοχής, οι εργασίες της μαστιχοκαλλιέργειας, ιδιαίτερα κουραστικές, λαμβάνουν χώρα σε όλη τη διάρκεια του έτους: Η προετοιμασία του χειμώνα, δίνει τη θέση της στην καθεαυτή καλλιέργεια, δηλαδή στο «κέντημα» και στη συλλογή της μαστίχας, η οποία γίνεται από τον Ιούλιο ως τον Σεπτέμβριο. Ειδικά εργαλεία, τα κεντητήρια, κάνουν το ρίνιασμα, το πρώτο «ξύπνημα» του δέντρου με τυχαίες χαρακιές στον φλοιό του, ενώ μετά από κάποιες εβδομάδες ξεκινά το συστηματικό «κέντημα». Η παραγωγή της μαστίχας είναι η αντίδραση του δέντρου για να επουλώσει αυτές τις πληγές.

Το φθινόπωρο, μετά τη συγκέντρωση της μαστίχας στα χωριά και την «ξεκούρασή» της ώστε να σταθεροποιηθεί με την ψύχρα της εποχής, ξεκινά το επόμενο στάδιο της επεξεργασίας, δηλαδή το κοσκίνισμα, το πλύσιμο και το καθάρισμα.

Καθοριστικός ο ρόλος της γυναικείας εργασίας σε όλα τα στάδια, φυσικά και στον καθαρισμό, όπως δηλώνουν και οι σχετικές μεγεθυμένες φωτογραφίες της έκθεσης.

Ξεχωρίζει και η μορφή της γυναικείας συλλογικότητας που αναπτύχθηκε στους οικισμούς της μαστίχας. Γνωστές ως «Εσμειχτές», «Δανεικές» ή «Συντρόφισσες», αυτές οι γυναικείες παρέες ξεκινούσαν τα παιδικά χρόνια και κρατούσαν όλη τους τη ζωή.

Φωτογραφία: Ειρήνη – Άννα Καλίκα

 Η μαστίχα άφησε το ίχνος της και στην πολιτιστική κληρονομιά του νησιού, όπως διαφαίνεται στη Δεύτερη Ενότητα της Μόνιμης Έκθεσης. Να σημειωθεί ότι το 2014 εγγράφηκε η καλλιέργεια των μαστιχόδεντρων στον Αντιπροσωπευτικό Κατάλογο της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας από την UNESCO, οπότε και αναγνωρίστηκε ότι τα Μαστιχοχώρια και οι κάτοικοί τους αποτελούν ένα ξεχωριστό και ιδιαίτερο πολιτισμικό γεγονός.

Στον αντίστοιχο χώρο προβάλλεται πλούσιο εποπτικό υλικό και νέες πολυμεσικές εφαρμογές, που αναδεικνύουν τη διαμόρφωση του πολιτιστικού τοπίου της μαστίχας στον χώρο και στον χρόνο. Η μαστίχα «κυριαρχεί» στην περιοχή, γεγονός που διαφαίνεται σε πολλές ιστορικές στιγμές. Το πρώτο υλικό τεκμήριο για την καλλιέργεια και τη διαχείρισή της ξεκινά από τα βυζαντινά χρόνια, όταν η Νέα Μονή της Χίου (αποτελεί σήμερα Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO), που ιδρύθηκε με χρυσόβουλο το 1042, κληρονόμησε φυτείες σχίνου.

Άλλα σαφή ίχνη της «παρουσίας» της είναι το γεγονός του μονοπωλίου της μαστίχας που είχε ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου και αργότερα η Μαόνα, η μετοχική εταιρεία πλοιοκτητών που είχε συσταθεί για να βοηθήσει τη Γένοβα (η οποία κατέλαβε το νησί το 1346) να εκστρατεύσει ναυτικά. Από το 1346 ως και το 1566 η εταιρεία αυτή, που είχε τον απόλυτο έλεγχο στην παραγωγή της μαστίχας, δημιούργησε τις βάσεις για την ίδρυση των οικισμών κι έθεσε το στίγμα της στην αρχιτεκτονική του τόπου (παράδειγμα το οικιστικό σύνολο των Ολύμπων, με σχετική μακέτα να παρουσιάζεται στην Έκθεση).

Μετά την οθωμανική κατάκτηση (1566), η μαστίχα συνέβαλε αποφασιστικά στην απονομή προνομίων στους κατοίκους των Μαστιχοχωρίων. Οι «ενδυματολογικές ελευθερίες» των Χιωτών συγκαταλέγονται σε αυτά, όπως το δικαίωμα να φοράνε λευκό σαρίκι σαν τους προνομιούχους Τούρκους πολίτες ή τα κοντά λευκά πτυχωτά φουστάνια των γυναικών στα Μαστιχοχώρια, με στοιχεία από τη φορεσιά των αρχοντισσών της Χίου, προσαρμοσμένα όμως στις αγροτικές εργασίες.

Στην Τρίτη Ενότητα παρουσιάζεται η συνεταιριστική εκμετάλλευση, η μεταποίηση της μαστίχας στους νεότερους χρόνους και οι χρήσεις της. Σε αυτήν, μπορεί κανείς να συναντήσει και πρωτότυπα παλιά εργοστασιακά μηχανήματα που τίθενται σε λειτουργία για να ανακινήσουν ένα σημαντικό γρανάζι της παραγωγικής ιστορίας της Ελλάδας.

Η Έκθεση συνεχίζεται υπαίθρια στην περιοχή κάτω από το κτίριο του μουσείου, όπου μαστιχόδεντρα «συναντούν» ανθρώπους-γλυπτά, τα οποία σχολιάζουν διακριτικά τη μακραίωνη σχέση του ανθρώπου με τη φύση. Οι επισκέπτες δεν έχουν παρά να τα ανακαλύψουν, και αν είναι τυχεροί (το καλοκαίρι σίγουρα θα είναι) να δουν από κοντά τα πολύτιμα «δάκρυα» που διαμόρφωσαν τον χαρακτήρα της περιοχής.

Στο χώρο του Μουσείου λειτουργεί και η Αίθουσα «Σχίνος» ως «Αίθουσα Πολλαπλών Χρήσεων», όπου φιλοξενούνται περιοδικές εκθέσεις, οργανώνονται εκδηλώσεις και αναπτύσσονται δράσεις πολιτισμού, καθώς και η Αίθουσα «Κεντητήρι», στην οποία εκπονούνται Εκπαιδευτικά Προγράμματα.

Για να γίνει το Μουσείο Μαστίχας Χίου συνεργάστηκαν η  Ένωση Μαστιχοπαραγωγών Χίου, ο Δήμος Χίου, το υπουργείο Οικονομίας, Ανάπτυξης και Τουρισμού, το υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού και το Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς. Το έργο εντάχθηκε στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Ανταγωνιστικότητα και Επιχειρηματικότητα» ΕΠΑΝ ΙΙ στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ 2007-2013 και συγχρηματοδοτήθηκε από το Πρόγραμμα Δημοσίων Επενδύσεων και το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης.

Πηγές: IN.GR, ΝΑΥΤΕΜΠΟΡΙΚΗ, CNN.GR, TVXS.GR