Κοινά αγαθά και δημοκρατία

του Κώστα Δουζίνα (*)

Ο καπιταλισμός βασίζεται στη διάκριση μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού. Ιστορικά, δημόσιο και ιδιωτικό είναι μορφές ιδιοκτησίας. Άρχισαν να διακρίνονται μετά τον εγκλεισμό και την ιδιωτικοποίηση της κοινής γης από τους ανερχόμενους γαιοκτήμονες στη Δυτική Ευρώπη τον 15ο και τον 16ο αιώνα.

Από τότε η ιδιοκτησία και η προστασία της έγιναν βασικές και αδιαπραγμάτευτες αρχές του πολιτικού και νομικού συστήματος και αποτελούν τις «υπερβατικές προϋποθέσεις» του φιλελευθερισμού.

Η δημόσια περιουσία από την άλλη πλευρά, όπως όλη η περιουσία, πρέπει κι αυτή να έχει ιδιοκτήτη: αυτός είναι το κράτος. Εμφανίζεται λοιπόν το δημόσιο ρητορικά ως κτήμα του λαού, αλλά αποτελεί ιδιοκτησία και αντικείμενο εκμετάλλευσης της κρατικής εξουσίας.

Αυτή ακριβώς τη σύγχυση μεταξύ της (ανύπαρκτης) κοινής ιδιοκτησίας και της (παντοδύναμης) κρατικής χρησιμοποιούσαν πάντα οι εξουσίες στην προσπάθεια να καρπωθούν τα αντικρατικιστικά ανακλαστικά του κόσμου. Ρητορικά σχήματα επιτρέπουν την αντιστροφή και αντικατάσταση των όρων «λαός» και «κράτος» και την εξίσωση του «δημόσιου» με το «κρατικό».

Ταυτόχρονα, επειδή το δημόσιο προάγει τα (τώρα πια πενιχρά) επιτεύγματα του κοινωνικού κράτους γίνεται αντικείμενο άγριας επίθεσης από τους φιλελεύθερους και παρουσιάζεται ως αντι-παραγωγικό, διεφθαρμένο και παρασιτικό. Κάθε ενέργεια του κράτους που προωθεί τα λαϊκά συμφέροντα κατακρίνεται ως απαράδεκτος κρατισμός. Ξέρουμε από την ευρωπαϊκή και την ελληνική ιστορία ότι το μισητό για τους φιλελεύθερους κράτος ήταν απαραίτητο για την επιβολή της εξουσίας της αγοράς.

Στην Ελλάδα, έγινε υποχείριο κομματικών μηχανισμών και πεδίο πελατειακών σχέσεων, χάνοντας μεγάλο μέρος του κύρους του και της εμπιστοσύνης του κόσμου. Αυτό βολεύει το νεοφιλελεύθερο μοντέλο, που χρησιμοποιεί την ιδιωτικοποίηση και την απορρύθμιση για να μεταφέρει κεφάλαιο και εξουσία από τον δημόσιο στον ιδιωτικό τομέα. Κεντρικό κομμάτι αυτής της στρατηγικής αποτελεί η προσπάθεια διαίρεσης της κοινωνίας.

Οι αλληλοκατηγορίες για τεμπέληδες και διεφθαρμένους δημόσιους υπάλληλους ή για φοροφυγάδες και διεφθαρμένους ελεύθερους επαγγελματίες υπηρετεί μόνο την πολιτική τού διαίρει και βασίλευε του νεοφιλελευθερισμού.

Πέρα όμως από τη διαίρεση δημόσιου/κρατικού και ιδιωτικού, που προέρχεται από το καθεστώς ιδιοκτησίας, υπάρχει ένας τρίτος όρος: τα κοινά (πράγματα ή αγαθά) – η res publica ή κοινοπολιτεία. Tα κοινά αναφέρονται στους βασικούς υλικούς και άυλους πόρους που είναι απαραίτητοι για την ανθρώπινη ζωή.

Ο αέρας που αναπνέουμε, το νερό που πίνουμε, η θάλασσα, η γλώσσα που μιλάμε, η σκέψη, η γνώση, ο πολιτισμός, η τέχνη, τα συναισθήματα δεν αποτελούν αντικείμενα ιδιοκτησίας. Δεν ανήκουν σε κανέναν, αλλά όλοι τα χρειαζόμαστε και τα χαιρόμαστε, πολλές φορές ασυνείδητα, μια και είναι απαραίτητα συστατικά της ζωής.

Αυτά τα κοινά αγαθά βρίσκονται κάτω από τεράστια επίθεση στον ύστερο καπιταλισμό. Νέοι εγκλεισμοί της φύσης, του πολιτισμού, ακόμη και της γενετικής μας ουσίας τα μεταφέρουν στο ιδιωτικό κέρδος. Κάθε τι που ανήκει σε όλους αλλά μπορεί να πουληθεί θα πουληθεί, λέει ο νόμος του ύστερου καπιταλισμού. Μετά θα νοικιάζουμε την ουσία μας από τους νέους ιδιοκτήτες της.

Πολλές από τις σύγχρονες καταστροφές που απειλούν τη ζωή, με πιο χαρακτηριστικό το «φαινόμενο του θερμοκηπίου», σχετίζονται με την ιδιωτικοποίηση των κοινών. Ο καταστροφικός εγκλεισμός των κοινών έχει επιταχυνθεί παντού.

Ταμπέλες «πωλείται» και «ενοικιάζεται» έχουν κρεμαστεί σε όλες τις βασικές πηγές και πόρους ζωής, την ενέργεια, το νερό, τη γη, πόρους που ιστορικά ανήκουν σε όλους.

Η γλώσσα και ο πολιτισμός δημοπρατούνται εξίσου καθώς ολιγοπώλια λόγου και εικόνας αποφασίζουν και επιβάλλουν τι βλέπουμε, ακούμε και διαβάζουμε. Σ’ αυτές τις γρήγορες αγοραπωλησίες παίζονται όχι μόνο τα blue chips της δημόσιας περιουσίας, αλλά η φυσική ζωή και η συμβολική επιβίωση της ανθρωπότητας.

Δημοκρατία και αποκλεισμός

Τα κοινά αγαθά -ή κοινοπολιτεία- καθορίζονται από τον βαθύ ανταγωνισμό ανάμεσα στον λαό και τις οικονομικές και πολιτικές ελίτ. Οι ανάγκες του ύστερου καπιταλισμού οδηγούν στην ιδιωτικοποίηση των κοινών αλλά τα αποτελέσματά της είναι καταστροφικά για όλους, λαό και ελίτ.

Οι ριζοσπαστικές δυνάμεις έχουν ηθική και πολιτική ευθύνη να προστατεύσουν τον κοινό πλούτο, τις πηγές και τους πόρους της φυσικής και συμβολικής ζωής. Και εδώ βρίσκουμε τη μόνιμη σχέση μεταξύ καθολικών αξιών, των αποκλεισμένων και των φτωχών.

Οταν μια κοινωνία ισχυρίζεται ότι πιστεύει στην ισότητα θεωρητικά για παράδειγμα, αλλά την παραβιάζει κατάφωρα στην πράξη, το οικουμενικό στοιχείο εκφράζεται από τους αποκλεισμένους, τους κατατρεγμένους, τους πρόσφυγες και τους αλληλέγγυους, αυτούς δηλαδή των οποίων η ζωή αποδεικνύει το ψέμα της εξουσίας, ενώ οι αγώνες τους προσπαθούν να το ακυρώσουν.

Ας ανοίξω εδώ μια παρένθεση. Βρίσκουμε την ίδια λογική στην εφεύρεση και επικράτηση της δημοκρατίας στην Αθήνα. Ο δήμος έγινε κράτος όταν εκείνοι που δεν είχαν θέση στην άσκηση της εξουσίας, γιατί δεν είχαν τα προσόντα των μέχρι τότε διοικούντων, δεν ήταν δηλαδή στρατηγοί, πλούσιοι, σοφοί, γεροί ή φρόνιμοι, απαίτησαν να αναγνωριστούν ως εταίροι στη λήψη αποφάσεων.

Ο δήμος είναι ταυτόχρονα το όλον, ο λαός, ο καθένας και ο οποιοσδήποτε και οι αποκλεισμένοι, αυτοί που δεν έχουν δικαίωμα ή ειδικές ικανότητες για να κυβερνούν.

Η δημοκρατία είναι ένα βραχυκύκλωμα ανάμεσα στο καθολικό και το μερικό. Η εισδοχή των αποκλεισμένων στην πολιτική αποτελεί κεντρικό επίτευγμα της δημοκρατίας. Οι επιθέσεις στον λαϊκισμό σήμερα είναι συνήθως επιθέσεις στον λαό, όταν ανάγωγα απαιτεί να μπει στα κέντρα λήψης αποφάσεων.

Το βλέπω καθημερινά στη Βουλή όταν οι αντιπρόσωποι της καθεστωτικής εξουσίας αντιμετωπίζουν τους βουλευτές της Αριστεράς όχι ως ιδεολογικούς αντιπάλους αλλά σαν άξεστους χωριάτες, που χωρίς τους απαραίτητους καλούς τρόπους, ξένες γλώσσες και σαβουάρ βιβρ μπαίνουν σε αίθουσες και τραπέζια όπου μόνο οι ευγενείς της εξουσίας έχουν θέση.

Αλλά σε σχέση με τα κοινά είμαστε όλοι εν δυνάμει αποκλεισμένοι. Πολιτική οντολογία και ηγεμονική στρατηγική εδώ συμπορεύονται. Οταν η Αριστερά προστατεύει την κοινή μας ύπαρξη, κληρονομιά και πολιτισμό, ενάντια σ’ εκείνους που θέλουν να τα περάσουν στο ιδιωτικό κέρδος οφείλει να απευθυνθεί σε όλους τους πολίτες, στη δεξαμενή του κοινού αισθήματος.

Η σωτηρία των κοινών αφορά όλη την ελληνική κοινωνία. Πρέπει λοιπόν σύντομα να δημιουργήσουμε νομική προστασία και εγγύηση των κοινής ουσίας και των αγαθών μας. Υπάρχουν νομικά προηγούμενα και πολιτικά παραδείγματα στην Ευρώπη από τα οποία μπορούμε να μάθουμε. Αλλά γι’ αυτά σε επόμενο.

(*)  Βουλευτής του ΣΥΡΙΖΑ και καθηγητής Πολιτικής και Νομικής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου

Πηγή: ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ