Ο Δημόσιος Χώρος στην ‘Επιχειρηματική Πόλη’: η περίπτωση της Θεσσαλονίκης

Η «Πρωτοβουλία για την Υπεράσπιση των Ελεύθερων Χώρων» σε ΑΡΘΡΟ της με τον τίτλο ‘Θεσσαλονίκη: Ο Δημόσιος Χώρος στην Επιχειρηματική Πόλη’ και υπότιτλο  ‘Η υποχώρηση των Δημόσιων Πολιτικών για τον Χώρο’ αναφέρεται στην ανάπτυξη των κινημάτων για την υπεράσπιση του Δημόσιου Χώρου, με έμφαση τα τελευταία χρόνια της κρίσης, εξειδικεύοντας στην περίπτωση της Θεσσαλονίκης και των σχετικών πολιτικών στην περιοχή αυτή. Το άρθρο ακολουθεί:

Τα τελευταία χρόνια στη Θεσσαλονίκη αναπτύχθηκε μια κινηματική διαδικασία υπεράσπισης του δημόσιου χώρου, η οποία ξεκίνησε και σε μεγάλο βαθμό συνεχίζει να στοχεύει στην διεκδίκηση του δημόσιου χαρακτήρα των πρώην στρατοπέδων (και αυτών που θεωρητικά θα σταματήσουν να λειτουργούν), με κυρίαρχο αίτημα την δέσμευσή τους σε δημόσιους, κοινόχρηστους χώρους υψηλού πρασίνου. Η διεκδίκηση αυτή εδράζεται:

α) στο βίωμα της τεράστιας έλλειψης μεγάλων χώρων υψηλού πρασίνου, ιδιαίτερα στη επιβαρυμένη και περιβαλλοντικά Δυτική Θεσσαλονίκη και
β) στην πληρέστατη σχετική τεκμηρίωση της αναγκαιότητας ουσιαστικής αύξησης των χώρων πρασίνου από τις μελέτες που προηγήθηκαν της κατάρτισης του παραλίγο Ρυθμιστικού Σχεδίου Θεσσαλονίκης, κυρίως για λόγους υγείας, αλλά και για την αναψυχή και την αισθητική της πόλης.

Γρήγορα διαπιστώθηκε πως ένα από τα κύρια μέσα για την υφαρπαγή τους είναι η απουσία ενός δεσμευτικού χωροταξικού σχεδιασμού σε επίπεδο πολεοδομικού συγκροτήματος, το περίφημο Ρυθμιστικό Σχέδιο Θεσσαλονίκης. 

Ο μη δεσμευτικός μητροπολιτικός σχεδιασμός και οι αποσπασματικές ρυθμίσεις (ΓΠΣ, ΕΧΣ) επιτρέπει στις δυνάμεις της νεοφιλελεύθερης απορρύθμισης με πρωτεργάτες του δήμαρχους να προωθούν τα μικρά ή μεγάλα συμφέροντα που επιβουλεύονται τον δημόσιο χώρο. Έτσι με ανύπαρκτο δημόσιο διάλογο και χωρίς υποτυπώδη τεχνικονοοικονομική τεκμηρίωση αποφασίζουν απροσχημάτιστα την κατασκευή 8 μαρίνων στην παράκτια ζώνη από Καλοχώρι ως Περαία. Επιτρέπει επίσης σε κάθε σπεκουλαδόρο πολιτικάντη να ζητάει τη χωροθέτηση χρήσεων όπου βολεύει την πελατεία του, ενώ το νεοφιλελεύθερο φυτώριο χωρικού σχεδιασμού στο οποίο έχει μετατραπεί η Θεσσαλονίκη έβγαλε μέχρι και μητροπολίτη-μεσίτη δημόσιων ακινήτων.
 

Είναι χαρακτηριστικό δε της νοοτροπίας των δημάρχων-κοτζαμπάσηδων ότι ακόμα και στην περίπτωση των στρατοπέδων, επιδιώκουν μεν να μην διατεθούν άμεσα σε ιδιώτες-περίπτωση Στρ. Καρατάσου, αλλά προωθούν ΓΠΣ που προβλέπουν πληθώρα δυνατοτήτων ιδιωτικών επενδύσεων και θηριώδη αύξηση του δομημένου χώρου., εάν το επιτρέψει ο Καμένος που θεσμοθέτησε ήδη το δικό του ΤΑΙΠΕΔ (Ν…..) για την προώθηση των Real Estate σχεδιασμών του.

Βιώνουμε με άλλα λόγια, ως πολιτική διαχείρισης του δημόσιου χώρου την συνέχιση της απορρύθμισης και απόσυρσης της δημόσιας πολιτικής και του ολοκληρωμένου χωροταξικού και πολεοδομικού σχεδιασμού. Και αυτό φυσικά με την ανοχή αν όχι τη συνενοχή της παρούσας κυβέρνησης, η οποία όχι μόνο δεν επαναφέρει τον μητροπολιτικό σχεδιασμό, αλλά προωθεί ασμένως θα ‘λεγε κάποιος, και χωρίς κανένα ουσιαστικό δημόσιο διάλογο, την εμπορευματοποίηση του δημόσιου χώρου με διαμεσολαβητή την Τοπική Αυτοδιοίκηση στην οποία τον εκχωρεί.
 

Παράδειγμα της πρώτης ομάδας είναι ο τρόπος με τον οποίο οργανώθηκε η παραχώρηση των πρώην στρατοπέδων Παύλου Μελά και Κόδρα στους Δήμους, χωρίς να εντάσσονται σ’ ένα ενιαίο σχεδιασμό και φορέα διαχείρισης Μητροπολιτικού Πρασίνου και χωρίς διασφάλιση των απαραίτητων οικονομικών πόρων για τη διαμόρφωση και συντήρησή τους.
 

Για τη δεύτερη ομάδα παράδειγμα θα μπορούσε να είναι η προωθούμενη από την Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας και του δήμους, του Ειδικού Χωρικού Σχεδίου για την Παράκτια Ζώνη. Εδώ, ενώ δεν υπάρχει ο υπερκείμενος χωροταξικός σχεδιασμός για το Πολεοδομικό Συγκρότημα, στον οποίο θα εντάσσεται και το παραλιακό μέτωπο, αποσπάται ένα κομμάτι που ενδιαφέρει την κτηματαγορά να οργανωθεί για να παραχθούν υπεραξίες γης –ιδιαίτερα μετά τις 8 μαρίνες στον Θερμαϊκό και τη «Μακεδονική Ριβιέρα» του Δ. Πυλαίας.

Δημόσια πολιτική για τον χώρο-σχεδιασμός από ποιόν και για ποιους

Η απουσία δεσμευτικού χωροταξικού σχεδιασμού για τη Μητροπολιτική περιοχή της Θεσσαλονίκης είναι στην πραγματικότητα προαπαιτούμενο για την εφαρμογή των επιλογών που επιτρέπουν την υφαρπαγή (μεταρρύθμιση στη νεοφιλελεύθερη αργκό) της δημόσιας περιουσίας από ιδιώτες και την δυνατότητα περαιτέρω υποβάθμισης του αστικού περιβάλλοντος χωρίς κόστος για τους υπαίτιους.

Για την ιστορία, το Ρυθμιστικού Σχέδιο Θεσσαλονίκης, αν και ήδη στρεβλωμένο και κουτσουρεμένο, δεν ψηφίστηκε το καλοκαίρι του 2014 λόγω των συντονισμένων παρεμβάσεων των δήμων της Θεσσαλονίκης, των τότε βουλευτών ΠΑΣΟΚ και ΝΔ και πληθώρας επιχειρηματικών παραγόντων, κυρίως από τον χώρο της βιομηχανίας, του τουρισμού και της αγοράς ακινήτων. Σήμερα, σχεδόν 4 χρόνια μετά, η ευθύνη βαρύνει και την παρούσα κυβέρνηση που θα μπορούσε να το νομοθετήσει, αλλά δεν τολμά να συγκρουσθεί με τα συμφέροντα του Real Estate γιατί αυτά θα φέρουν την «ανάπτυξη» στην οποία δεν πρέπει να υπάρχουν χωροταξικά και πολεοδομικά εμπόδια.

Αντ’ αυτού βλέπουμε την άμεση, απροκάλυπτη εξωθεσμική παρέμβαση ενός ιδιωτικού ιδρύματος (Ίδρυμα Ροκφέλερ) για το σχεδιασμό της Θεσσαλονίκης (Resilient Thess), αλλά και της Αθήνας και την οικονομική πρόσδεση-εξάρτηση με δανεισμό 20 εκατ. ευρώ από την Παγκόσμια Τράπεζα. Σταδιακά προωθείται και συγκροτείται το μοντέλο της επιχειρηματικής πόλης όπου οι κοινωνικές ανάγκες απεμπολούνται και προτάσσεται η προώθηση του «επιχειρείν» με την θεσμική νομιμοποίηση των Δήμων. Αποτέλεσμα αυτής της παρέμβασης ήταν η περίφημη μελέτη για την ανθεκτική πόλη-Resilient Thess η οποία εκτός από την επανάληψη προτάσεων που έχουν ακουστεί εδώ και δεκαετίες, όταν φτάνει στα επίδικα, αφού παρακάμψει τις υφιστάμενες θεσμοθετημένες διαδικασίες και φορείς, προτείνει συνδιαχείριση του δημόσιου χώρου με την κοινωνία των πολιτών (ΜΚΟ,ΚΟΙΝΣΕΠ) που φτάνει και μέχρι την ανάληψη από τους πολίτες μέρους της συντήρησης τους !!! Οπότε, όπου οι πολίτες μπορούν να διαθέσουν χρήμα αυτός θα είναι όμορφος και βιώσιμος, όπου δεν μπορούν θα περιμένουν πότε θα ασχοληθεί ο Δήμος. Η κατάσταση, ιδιαίτερα των εκτός κέντρου δημόσιων χώρων είναι αψευδής μάρτυρας του μέλλοντός τους. Οτιδήποτε δεν εξυπηρετεί την τουριστική βιτρίνα της πόλης απεμπολείται και αφήνεται να ρημάξει. Το συγκεκριμένο πρόγραμμα δράσεων αποτελεί σοβαρή προσπάθεια οργάνωσης ενός παραμηχανισμού για την ουσιαστική παράδοση πλειάδας τομέων της δημόσιας πολιτικής του αστικού χώρου σε σχήματα συνεργασίας με τον ιδιωτικό τομέα που αντικειμενικά θα λειτουργούν μακριά από τον δημοκρατικό έλεγχο. Το δημοτικό συμβούλιο σταδιακά θα είναι κάτι σας ΔΣ εταιρείας συμμετοχών που θα εγκρίνει συνοπτικά εκθέσεις ειδικών συμβουλίων και ομάδων εργασίας με πρόθυμους ανενδοίαστους επιφανείς τεχνοκράτες νεοφιλελεύθερης αντίληψης.

Ένα ακόμα χαρακτηριστικό γνώρισμα των προσεγγίσεων τύπου ΡΕΖΙΛΙend city είναι ότι ενώ αποδέχονται τον μητροπολιτικό σχεδιασμό δεν ζητούν την άμεση επαναφορά του Ρυθμιστικού και μιας δημόσιας αρχής που θα το εφαρμόζει. Προωθούν ένα χαλαρό σχήμα διαφόρων μηχανισμών lobby οι οποίοι ευέλικτα, αποσπασματικά και ανάλογα με τις ανάγκες της αγοράς θα παίρνουν αποφάσεις που θα επικυρώνει ένα απονευρωμένο δημοτικό συμβούλιο.

Δημόσιος χώρος: η ιδιοκτησία δεν αρκεί

Ο δημόσιος χώρος δεν αφορά μόνο την ιδιοκτησία. Βλέπουμε ότι η σημερινή κυβέρνηση μέσα από διάφορα κόλπα εμφανίζει περιουσιακά στοιχεία του δημοσίου ότι παραμένουν στην ιδιοκτησία του, ενώ στην πραγματικότητα περνάνε σε υπερθεσμικούς ανεξέλεγκτους φορείς (Υπερταμείο) για να τα διαχειριστούν με τους όρους της αγοράς. 

Η υπεράσπιση του δημόσιου χώρου αφορά επίσης τον δημοκρατικό-συμμετοχικό και επιστημονικά τεκμηριωμένο σχεδιασμό, τη δημόσια και τη διαφανή διαχείριση. Αν μιλάμε ειδικότερα για τους δημόσιους χώρους της πόλης, η υπεράσπιση του δημόσιου χώρου αφορά επίσης την εξασφάλιση της ασφαλούς δημόσιας χρήσης. Η ασφαλής δημόσια χρήση είναι κρίσιμη για τη χρήση ενός χώρου από τους πολίτες και η οποία χρησιμοποιείται συχνά ως ο Δούρειος Ίππος για τον περιορισμό ή την πλήρη υφαρπαγή του δημόσιου χαρακτήρα, μαζί βέβαια με την επικαλούμενη έλλειψη πόρων για τη διαχείρισή τους. Στη δική μας οπτική η ασφάλεια αφορά κυρίως την καλή κατάσταση των επιμέρους υποδομών, την οικειοποίηση και όχι την αποξένωση των πολιτών από τον κοινωνικό εξοπλισμό της πόλης τους και όχι μόνο την ασφάλεια από τους «κακούς της πόλης», όπως η αυταρχική-ακροδεξιά ατζέντα θέλει να επιβάλλει. 

Ο δημοκρατικός και διαφανής σχεδιασμός εξασφαλίζει ότι οι πολίτες έχουν λόγο στις βασικές παραδοχές του σχεδιασμού έχοντας υπόψη τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα διαφορετικών επιλογών. Παράδειγμα: αν κάποιος Δήμος επιμένει ως λύση αξιοποίησης ενός χώρου έναν πανάκριβο σχεδιασμό, τη στιγμή που δεν έχει πόρους να τον υλοποιήσει και κυρίως να τον συντηρήσει οι ιδιώτες είναι πίσω από τη γωνία.

Από αυτά προκύπτει ότι κρίσιμο στοιχείο για την υπεράσπιση του δημόσιου χώρου στη Θεσσαλονίκη και σε άλλες μεγάλες πόλεις είναι η θεσμοθέτηση ενός δεσμευτικού χωροταξικού σχεδιασμού-Ρυθμιστικού Σχεδίου στην περίπτωση της Θεσσαλονίκης. Και αυτό γιατί ο σχεδιασμός αυτός είναι επιστημονικά τεκμηριωμένος, περνά από πολλά στάδια ουσιαστικής διαβούλευσης εφόσον υπάρχει πολιτική βούληση μπορεί να λειτουργήσει υπέρ της κοινωνίας και των αναγκών της.