Κοινωνική Καινοτομία: Απαντήσεις από τους Οργανωμένους Πολίτες. Του Marc Pradel

Άρθρο του MARC PRADEL στο BARCELONA METROPOLIS. Δημοσιεύτηκε στα ελληνικά στο CITYBRANDING.GR, σε μετάφραση ΜΑΡΙΑ ΒΑΣΙΛΑΚΗ.

Μπροστά στις  νεοφιλελεύθερες φωνές στη μετά  κρίση εποχή, που στοχεύουν να ενισχύσουν την ατομική ευθύνη, η κοινωνία των πολιτών οργανώθηκε για να δώσει μια συλλογική απάντηση στις συνέπειες της κρίσης. Η κοινωνική καινοτομία που έχει προκύψει σε πολλές πόλεις, συνεπάγεται μεγαλύτερη συμμετοχή των πολιτών στην παροχή ιδεών και πρωτοβουλιών για νέες κοινωνικές ανάγκες, στις οποίες τόσο το κράτος όσο και η αγορά έχουν σταματήσει να δίνουν προτεραιότητα.

Η οικονομική κρίση που ξεκίνησε το 2007 και οι πολιτικές λιτότητας που εφαρμόστηκαν στη συνέχεια έχουν επιφέρει δραματικές επιπτώσεις στις πόλεις και έχουν προκαλέσει την ανάγκη για νέες λύσεις στις αναδυόμενες κοινωνικές προκλήσεις. Σε αυτό το πλαίσιο, οι συζητήσεις για την κοινωνική καινοτομία έχουν ευδοκιμήσει στην Ευρώπη και σε άλλα μέρη του κόσμου, προσελκύοντας την προσοχή της Δημόσιας Διοίκησης και μιας μερίδας του ιδιωτικού τομέα. Το άρθρο αυτό αναδεικνύει την ικανότητα των πολιτών για καινοτομία, οι οποίοι οργανώνονται ως κοινωνία πολιτών ή ως μέλη κοινωνικών κινημάτων στις πόλεις γενικότερα και ειδικότερα στις ισπανικές πόλεις. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ο κεντρικός ρόλος των Τοπικών Θεσμών, καθώς αυτοί είναι που καθιερώνουν δημιουργικούς δεσμούς με αυτούς τους πολίτες και αντιστρόφως.

Ας ξεκινήσουμε υπενθυμίζοντας ότι, στις πόλεις της νότιας Ευρώπης, η οικογενειακή και κοινοτική αλληλεγγύη διαδραματίζει βασικό ρόλο στην ανάπτυξη των μορφών κοινωνικής πρόνοιας. Με κράτη πρόνοιας λιγότερο καλά οργανωμένα σε σχέση με τις βόρειες χώρες, οι κοινωνικές πολιτικές στο νότο πραγματοποιούνται και ολοκληρώνονται, και χάρη στην εργασία των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών. Ωστόσο, αξίζει να σημειωθεί ότι ενισχύονται περαιτέρω και εξ αιτίας των ανεπίσημων  μορφών αλληλεγγύης που αναδύονται και υλοποιούνται σε γειτονιές και κοινωνικά πλαίσια, δημιουργώντας ιδιαίτερα τοπικά συστήματα κοινωνικής πρόνοιας που χαρακτηρίζονται από τα συγκεκριμένα θεσμικά πλαίσια κάθε τοποθεσίας. Σε αυτό το πλαίσιο, από το 2007 διαπιστώσαμε την εμφάνιση νέων πρωτοβουλιών πολιτών για την αντιμετώπιση της κρίσης, οι οποίες όχι μόνο έχουν μετριάσει τις  επιβλαβείς συνέπειες της εν λόγω κρίσης και λιτότητας, αλλά έχουν επίσης ενισχύσει τους δεσμούς αλληλεγγύης και το αίσθημα της κοινότητας. Επιπλέον, σε συγκεκριμένες περιστάσεις, αναδύθηκε μια πολιτική διάσταση που αμφισβητεί σχέσεις εξουσίας εδραιωμένες και αδιάλλακτες και αποτελεί έκκληση για υπεράσπιση της κοινωνικής δικαιοσύνης. Ας θυμηθούμε την έκρηξη διαδηλώσεων σε πολλές πλατείες των πόλεων το 2011, των οποίων τα πανό έγραφαν: «Δεν μας αντιπροσωπεύουν» και «Περισσότερη κοινωνική δικαιοσύνη».

Τι εννοούμε όταν μιλάμε για κοινωνική καινοτομία; Η έννοια της καινοτομίας είναι γεμάτη με ασάφεια και χρησιμοποιείται για διαφορετικούς σκοπούς. Τα θεσμικά όργανα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, οι Εθνικές και Τοπικές Αρχές και ο ιδιωτικός τομέας υιοθετούν την κοινωνική καινοτομία ως εργαλείο για τη βελτίωση των ευκαιριών ζωής των πολιτών. Αυτή η προοπτική συνδέεται με το πρότυπο της κοινωνικής επένδυσης, το οποίο συνεπάγεται μεγαλύτερη συμμετοχή των πολιτών στην παροχή ιδεών, πρωτοβουλιών και απαντήσεων στις νέες κοινωνικές ανάγκες, στις οποίες τόσο το κράτος όσο και η αγορά έχουν σταματήσει να δίνουν προτεραιότητα. Η ευαισθητοποίηση των πολιτών για τις ανάγκες τους φαίνεται να ταιριάζει στο νεοφιλελεύθερο πρότυπο που έχει επηρεάσει τις πολιτικές τις τελευταίες δεκαετίες. Ας θυμηθούμε τις εκκλήσεις που έγιναν για να ενισχύσουν το κοινωνικό κεφάλαιο και την εμπλοκή της κοινωνίας των πολιτών, αντικαθιστώντας την συλλογική ευθύνη που προτίθεται να προσφέρει ευκαιρίες ζωής στους πολίτες μέσω της ανακατανομής των πόρων και των οφελών. Στις πόλεις της νότιας Ευρώπης, η οικογενειακή και κοινοτική αλληλεγγύη διαδραματίζει βασικό ρόλο στην ανάπτυξη των μορφών κοινωνικής πρόνοιας.

Ενίσχυση των σχέσεων

Ο δικός μας τρόπος  κατανόησης της κοινωνικής καινοτομίας δεν βασίζεται στην αντικατάσταση της κοινωνικής ευθύνης του κράτους και σε κάποιο βαθμό της αγοράς, από την κοινωνική δράση των πολιτών. Αντίθετα, η κοινωνική καινοτομία διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην επικαιροποίηση της δημόσιας και ιδιωτικής ευθύνης, κάνοντάς την πιο προσιτή, ισχυρότερη και πιο συναφή. Δεν είμαστε οι μόνοι που εστιάζουμε σε αυτό (βλ. Moulaert et al., 2013). Υπάρχουν πλούσιες εμπειρίες σε πόλεις ανά τον κόσμο που συμβάλλουν στην ενίσχυση των σχέσεων μεταξύ πολιτών και θεσμικών οργάνων με στόχο την κάλυψη  αναγκών καθώς και τη βελτίωση των δικαιωμάτων του πολίτη. Πως; Οι κοινωνικές πρωτοβουλίες είναι εν μέρει καινοτόμες, επειδή είναι αποτέλεσμα συλλογικών διαδικασιών αντανάκλασης και δράσης που ταιριάζουν και ανταποκρίνονται σε παλιές και νέες ανάγκες. Αναφερόμαστε στις ανάγκες για ασφάλεια που παρέχεται από την κατοικία, ή τη συμμετοχή στην κοινωνία μέσω της εκπαίδευσης ή της απασχόλησης . Επίσης στη συμμετοχή στην πολιτιστική δημιουργικότητα και φυσικά στην φροντίδα παιδιών, ασθενών και ηλικιωμένων.

Η κοινωνική καινοτομία που παρατηρείται σε πολλαπλές και ποικίλες εμπειρίες των πολιτών που βλέπουμε στη Βαρκελώνη, το Μπιλμπάο, τη Μαδρίτη και τη Σαραγόσα (βλέπε El Momento de la ciudadanía ) και σε άλλες πόλεις, περιλαμβάνει πολύτιμες ιστορίες σύλληψης ιδεών, ανάπτυξης και εδραίωσης. Κάθε εμπειρία έχει δημιουργήσει τουλάχιστον τρεις δημιουργικές στιγμές: πρώτον, συλλογική συνειδητοποίηση ενός προβλήματος ή μιας ανάγκης να αντιμετωπίσει. Δεύτερον, την οργανωτική ικανότητα να σκεφτεί και να βρει καινούριες λύσεις  και τρίτον, το συλλογικό πειραματισμό- ομαδοσυνεργατηκότητα – και, κατά τη διάρκεια του πειραματισμού, ίσως να οικοδομήσουμε νέες, πιο οριζόντιες και λιγότερο μηχανικές κοινωνικές σχέσεις. Αυτός ο κοινωνικός μηχανισμός ονομάζεται μετασχηματισμός των κοινωνικών σχέσεων. Για παράδειγμα, ο Σύλλογος «Senda de Cuidados» στη Μαδρίτη προάγει την κοινωνική εργασιακή ένταξη  με την επαγγελματοποίηση της φροντίδας των παιδιών και των ηλικιωμένων, συμβάλλοντας ταυτόχρονα να αποκτήσουν κύρος αυτές οι εργασίες.

Ο Σύλλογος «Barceloneta Proa a la Mar», που οργανώνεται από τους γείτονες, ασχολείται με την εύρεση εργασίας σε  ανέργους της γειτονιάς στις τοπικές επιχειρήσεις.

Σε ορισμένες πιο επιτυχημένες περιπτώσεις, δημιουργούνται δεσμοί με ιδρύματα (κυρίως τοπικά) με στόχο την επίτευξη μεγαλύτερου αντίκτυπου των προγραμμάτων και την προώθηση κοινωνικών λύσεων με μεγαλύτερη εμβέλεια. Στη Βαρκελώνη, η «Barceloneta Proa a la Mar», που οργανώνεται από τους γείτονες, προωθεί την εύρεση εργασίας σε  ανέργους της γειτονιάς στις τοπικές επιχειρήσεις. Έχει επίσης προωθήσει μια οικονομική συμφωνία για τη γειτονιά με το Δήμο, προκειμένου να αναπτυχθεί η κοινωνική και αλληλέγγυα οικονομία. Στο Μπιλμπάο, ο  «Ekhi Txanpona» έχει προωθήσει ένα κοινωνικό νόμισμα που χρησιμοποιείται σε καταστήματα στην παλιά συνοικία της πόλης και σε συνεργασία με άλλους Δήμους έχει ένα τοπικό εργαλείο οικονομικής ανάπτυξης.

Ένα κοινό στοιχείο για όλες τις πρωτοβουλίες, ανεξαρτήτως του ειδικού στόχου τους, είναι η επιθυμία να τοποθετηθούν οι πολίτες στο επίκεντρο της ανάπτυξης των πολιτικών αντιδράσεων για την καταπολέμηση του κοινωνικού αποκλεισμού, έτσι ώστε να εμπλακούν, όσοι επηρεάζονται από αυτόν στην οικοδόμηση μιας λύσης. Επομένως, δεν αποτελούν παραδείγματα ενεργειών που βασίζονται στην παροχή βοήθειας. Από αυτή την άποψη, η δημιουργία ιδίων πόρων μέσω συνεταιρισμών και εναλλακτικών χρηματοπιστωτικών δικτύων έχει ιδιαίτερη σημασία. Υπάρχουν πολύ καλά παραδείγματα στην Ισπανία: O «Coop57 Aragón» είναι ένας συνεταιρισμός που χορηγεί δάνεια σε κοινωνικά και αλληλέγγυα οικονομικά σχέδια. Ο «Red de Redes de Economia Alternativa y Solidaria» (REAS) (Δίκτυο Δικτύων Εναλλακτικής και Αλληλέγγυας Οικονομίας), που είναι παρών σε διάφορες αυτόνομες κοινότητες, είναι ένας Σύλλογος που στη Μαδρίτη, όπου ήταν ασθενέστερος σε σχέση με άλλες πόλεις, ενισχύθηκε από το κίνημα των 15-Μ.

Πολλές δραστηριότητες αποδεικνύουν τη δημιουργική ικανότητα του κινήματος 15-M, ειδικά όταν έφυγε από τις πλατείες και επέστρεψε στις γειτονιές και τα ιδρύματα ή οργανώθηκε σε δίκτυα για να παρουσιάσει λύσεις στην οικονομική ύφεση.

Ορισμένοι καινοτόμοι οργανισμοί προέκυψαν από τους συλλόγους πολιτών και από τις συζητήσεις που διεξήχθησαν στις γειτονιές της δεκαετίας του 1980, ενώ άλλοι έχουν συσταθεί πρόσφατα. Μέχρι κάποιο σημείο όλοι τους έχουν καθιερώσει μηχανισμούς δημοκρατικής εσωτερικής οργάνωσης μέσω συνελεύσεων. Συνολικά, οι περισσότεροι επιχείρησαν να δημιουργήσουν οριζόντιες πρακτικές και μηχανισμούς που θα επιτρέψουν τη συνδυασμένη λήψη δημοκρατικών αποφάσεων, με τις τεχνικές αποφάσεις που παίρνονται από επαγγελματίες. Τέλος, η πλειοψηφία επιδίωξε κάποιο τύπο σχέσης  με την Δημόσια Διοίκηση, ώστε οι πολίτες να συμμετέχουν στις αποφάσεις που αφορούν την ευημερία τους. Η υπεράσπιση των δικαιωμάτων των πολιτών και της κοινωνικής ένταξης οδήγησε, μεταξύ άλλων πρωτοβουλιών, σε δύο οργανώσεις: Τη «Yo Sí, Sanidad Universal», στη Μαδρίτη, η οποία βοηθάει τους ασθενείς μετανάστες που αποκλείονται από το νόμο και την «Alianza contra la Pobreza Energética» εθνικού βεληνεκούς, η οποία εξασφαλίζει πρόσβαση σε βασικές υπηρεσίες για άπορα άτομα, επιφέροντας αλλαγές στη νομοθεσία των αυτόνομων κοινοτήτων.

Συγκρίνοντας την κοινωνική καινοτομία σε τέσσερις πόλεις, αξίζει να σημειωθεί,  ότι η καλή εξέλιξη της συνεργασίας μεταξύ των οργανώσεων των πολιτών και των τοπικών θεσμών εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το τοπικό θεσμικό πλαίσιο, με διαφορετικούς τρόπους συμμετοχής της κοινωνίας των πολιτών.

Ωστόσο, αυτά τα θεσμικά πλαίσια διαταράχθηκαν από τις δημοτικές εκλογές του 2015. Στη Βαρκελώνη, τη Μαδρίτη και τη Σαραγόσα, η άφιξη των νέων Δημοτικών Συμβουλίων «αλλαγής» σήμαινε την εφαρμογή καινοτόμων θεσμικών διαδικασιών και την αναζήτηση μηχανισμών συνεργασίας μεταξύ της κοινωνίας των πολιτών και των Αρχών , αν και με ανομοιογενή αποτελέσματα.

Στο βιβλίο μας επιδιώξαμε να παρουσιάσουμε εμπειρίες που αποδίδουν τη δημιουργική ικανότητα του κινήματος των 15-Μ, ειδικά όταν εγκατέλειψε τις πλατείες και επέστρεψε στις γειτονιές και τα ιδρύματα ή οργανώθηκε σε δίκτυα για να προσφέρει λύσεις στις σοβαρές επιπτώσεις της πρόσφατης οικονομικής κρίσης. Το κάναμε αυτό λόγω της εγγενούς αξίας του, ως καινοτόμου πρωτοβουλίας της κοινωνίας των πολιτών και των κοινωνικών κινημάτων, αλλά και για να καλυφθεί ένα κενό. Είναι βέβαιο ότι το 15-Μ έχει εξεταστεί διεξοδικά, αλλά η ανάλυση πραγματοποιήθηκε συχνά από πολιτική άποψη, δίνοντας προσοχή στην εμφάνιση νέων κομμάτων και εκλογικών πλατφορμών. Για εμάς, η αξία αυτών των οργανώσεων έγκειται επίσης στο γεγονός ότι έχουν υπερασπιστεί τα δικαιώματα κοινωνικής ιθαγένειας. Το έχουν πράξει – με μικρότερη ή μεγαλύτερη επιτυχία – με τη δημιουργία εναλλακτικών μηχανισμών οικονομικής οργάνωσης που συμβάλλουν στη μείωση της ευπάθειας και της εξάρτησης από τους μηχανισμούς της αγοράς. Μετά από αυτό το έτος εκλογών θα δούμε αν θα έχουν συνέχεια.

Παρατηρήσεις για σκέψη

Η κοινωνική καινοτομία μπορεί να επιφέρει την ενίσχυση των κοινωνικών σχέσεων σε επίπεδο γειτονιάς ή περιοχής (ακόμη και σε επίπεδο πόλης στην περίπτωση μικρότερων πόλεων). Μπορεί να λειτουργήσει ως αντίδοτο στην κοινωνική απομόνωση. Είναι επομένως απαραίτητο να τονισθεί η τοπική ανάπτυξη ως μέσο για την ανάσχεση της δυναμικής του εδαφικού αποκλεισμού. Οι γειτονιές έχουν καταφέρει τις τελευταίες δεκαετίες να βελτιώσουν τις  ευκαιρίες ζωής των πολιτών, ιδίως εκείνων που είναι πιο ευάλωτοι στις επαναλαμβανόμενες οικονομικές κρίσεις. Ο διάλογος μεταξύ των εμπλεκομένων της γειτονιάς προώθησε ομοσπονδίες και συνασπισμούς που συνέβαλαν στην καλύτερη διαχείριση της κοινωνικής συνοχής των πόλεων. Χάρη στα έργα τους, που αποσκοπούν στην επίτευξη μεγαλύτερης κοινωνικής δικαιοσύνης, οι αστικοί παράγοντες που εργάζονται σε επίπεδο γειτονιάς, έχουν αγγίξει άλλες σφαίρες αποφάσεων και έχουν συμβάλλει με αυτό τον τρόπο στην κατοχύρωση των κοινωνικών και πολιτικών δικαιωμάτων.

Οι ισπανικές πόλεις αντιμετωπίζουν μια μεγάλη πρόκληση. Τόσο οι τοπικές Αρχές όσο και η κοινωνία των πολιτών βλέπουν να περιορίζεται η ικανότητά τους για  μετασχηματισμό και ενίσχυση των τοπικών συστημάτων πρόνοιας, εξ αιτίας  της πολυεπίπεδης διακυβέρνησης που δεν είναι αναγκαστικά φιλική προς την πόλη. Τα τελευταία χρόνια, οι πολιτικές λιτότητας που εφαρμόστηκαν σε επίπεδο Αυτόνομων Κοινοτήτων οδήγησαν σε μια τάση νέου συγκεντρωτισμού μέσω μηχανισμών προϋπολογισμού και ανάκλησης των τοπικών αρμοδιοτήτων. Πιστεύουμε ότι πρέπει να γίνουν σημαντικές νομοθετικές αλλαγές για να δοθεί μεγαλύτερη εξουσία και χρηματοδότηση στις τοπικές Αρχές. Η συνταγματική μεταρρύθμιση που θα προωθηθεί μια μέρα στην Ισπανία θα αποτελέσει μια εξαιρετική ευκαιρία για την τόνωση του διαλόγου και των προτάσεων προς αυτήν την κατεύθυνση.

Πηγή: BARCELONA METROPOLIS, CITYBRANDING.GR