Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία: Άμυνα ή Επίθεση;

του Γιώργου Σταμπουλή (*)

Το κίνημα της Κοινωνικής και Αλληλέγγυας Οικονομίας (ΚΑΛΟ) έχει βαθιές ρίζες στην ιστορία. Από τους Πρωτοπόρους του Rochdale έχει κυλήσει πολύ νερό στο αυλάκι του κινήματος. Οι αρχές τους, ισότητα, αλληλεγγύη, επένδυση στον άνθρωπο και συλλογική - δημοκρατική οργάνωση, αποτελούν τον πυρήνα των αξιών της σύγχρονης ΚΑΛΟ. Το κίνημα γονιμοποιήθηκε στη συνάντησή του με τα μεγάλα κοινωνικά κινήματα, πρωταρχικά το εργατικό και τα κοινωνικά κινήματα του ύστερου 20ού αιώνα (Μάη '68 και μετά).

Στη δεκαετία του 1990 υπήρξε απόπειρα συντηρητικής ηγεμονίας με αιχμή τον νεολογισμό του «Τρίτου Τομέα». Επιχειρήθηκε να περιορισθεί η ατζέντα και ο ρόλος της ΚΑΛΟ, ως απλό συμπλήρωμα μεταξύ του κράτους και της «αγοράς». Στη δική μας αντίληψη, στους περισσότερους δρώντες στην πράξη, η ΚΑΛΟ δεν είναι συμπλήρωμα του συστήματος, αλλά ανταγωνιστικός - εναλλακτικός στον καπιταλιστικό τρόπος παραγωγής.

Η κρίση έφερε στο προσκήνιο την κοινωνική διάσταση της οικονομίας και -εντέλει- την πολιτική. Συνειδητοποιείται πλέον ότι στον καπιταλισμό οι κρίσεις επιλύονται σε βάρος των αδυνάτων, σε βάρος της εργασίας, με την περιθωριοποίηση μεγάλων τμημάτων της κοινωνίας. Το κύμα των δράσεων και κινήσεων αλληλεγγύης συνέβαλε ώστε να δημιουργηθεί σημαντικό κοινωνικό κεφάλαιο. Σε ολόκληρο τον πλανήτη, οι «αμυντικές» λειτουργίες απέναντι στην κρίση μετατράπηκαν σε «επιθετική» πράξη. Από τη Λατινική Αμερική, τις ΗΠΑ, την Ασία και την Ευρώπη, η πολιτική αλληλεγγύη συναντήθηκε με το συνεταιριστικό κίνημα. Εργαζόμενοι άνοιξαν κλειστά εργοστάσια, θεσμικά πλαίσια αναπτύχθηκαν κάτω από την πίεση του κινήματος και της οξύτητας της κρίσης. Από την Αργεντινή μέχρι τη γειτονική μας Ιταλία, υποστηρίχτηκε θεσμικά και χρηματοδοτικά η μεταβίβαση επιχειρήσεων στους εργαζόμενους (worker buyouts).

Στην Ελλάδα, αιχμή της σύγκρουσης με τη νεοφιλελεύθερη επίθεση αναδείχθηκαν εγχειρήματα και άντεξαν (ΒΙΟΜΕ, ΕΦΣΥΝ, ΕΡΤ και δεκάδες μικρές παραγωγικές δομές μαζί με καταναλωτικούς συνεταιρισμούς κ.ο.κ.). Μαζί με τις κινήσεις αλληλεγγύης (κοινωνικά ιατρεία, παντοπωλεία κ.λπ.) αναπτύχθηκε η συνείδηση και η αυτοπεποίθηση ότι το συλλογικό υποκείμενο μπορεί να πετύχει. Το κοινωνικό κεφάλαιο που συσσωρεύθηκε αφορά σε ποικίλες διαστάσεις. Στην ανάπτυξη της εμπιστοσύνης μεταξύ των ατόμων, αλλά και μεταξύ των δομών, των κινήσεων και των απόψεων. Αναπτύχθηκαν και ρίζωσαν η κουλτούρα, οι αξίες και οι θεσμοί της άμεσης δημοκρατίας, του συλλογικού ελέγχου των μέσων παραγωγής, της πολιτικής έκφρασης και του συντονισμού. Χαρακτηριστικά, οι Γυναικείοι Συνεταιρισμοί, που προϋπήρξαν της κρίσης λειτούργησαν βάσει των αρχών των εργατικών κοπερατιβών, ανάδειξαν τον ρόλο και τη δύναμη της γυναίκας στη δύσκολη ελληνική επαρχία και της έδωσαν αυτοπεποίθηση.

Ανάμεσα στις ιστορίες από τη διεθνή και ελληνική εμπειρία είναι σημαντικό να αναδειχθούν τόσο η ανάληψη παραγωγικών μονάδων από εργαζόμενους όσο και οι εξελίξεις «κοπερατίβες γνώσης» στους τομείς της πληροφορικής, της βιοτεχνολογίας, αλλά και «κοπερατίβες δημιουργικότητας» στη μουσική, τα πολυμέσα, την καλλιτεχνική δημιουργία και τον πολιτισμό.

Στο επίκεντρο της ιστορικής εξέλιξης βρίσκεται η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων.

Το κεφάλαιο απομακρύνεται από τη σφαίρα της παραγωγής. Προσπαθεί να επιλύσει την κρίση υπερσυσσώρευσης μέσα από τη χρηματιστικοποίηση, με δραματικά αποτελέσματα για την ανάπτυξη και τη δημοκρατία.

Η εργασία αποκτά κρίσιμο ρόλο σε όλη την αλυσίδα της παραγωγής αξίας: από την παραδοσιακή μεταποίηση μέχρι την έρευνα και την ανάπτυξη, τη διανομή και το μάρκετινγκ, η συλλογική οργάνωση της εργασίας αναδεικνύεται αποτελεσματικότερη.

Επιβεβαιώνεται ότι η ΚΑΛΟ είναι το κρίσιμο υποκείμενο της παραγωγικής ανασυγκρότησης ώστε αυτή να συντελεστεί στο πλαίσιο ενός προοδευτικού κοινωνικού μετασχηματισμού. Συνεπώς αποτελεί κρίσιμο μέρος του σχεδίου μετάβασης στην οικονομία των αναγκών.

Σημαντικό ρόλο διαδραματίζει η πλευρά του κινήματος που παρεμβαίνει στην κατανάλωση. Καταναλωτικοί συνεταιρισμοί, δομές αλληλέγγυου - δίκαιου εμπορίου, το κίνημα «Χωρίς Μεσάζοντες» συναντούν το οικολογικό κίνημα σε μια νέα αντίληψη στη σχέση παραγωγής - κατανάλωσης.

Τέλος, θα πρέπει να προσέξουμε τις εναλλακτικές προτάσεις (διαμοιρασμένη οικονομία - shared economy, ανοιχτός κώδικας, ανοιχτά δεδομένα, creative commons) στις σφαίρες της τεχνολογίας, παραγωγής, κατανάλωσης με τις οποίες συναντάται και συνομιλεί το κίνημα της ΚΑΛΟ.

Μέσα από την πολυτυπία και την ετερογένεια των μορφών δράσης αναδεικνύονται βασικά ζητήματα. Η διεθνής εμπειρία έχει δείξει ότι η δημοκρατική αυτό-οργάνωση της εργασίας μπορεί να αποτελέσει πιο αποτελεσματική απάντηση στα προβλήματα οργάνωσης (πρόβλημα εντολέα-εντολοδόχου) από τη σχέση επιβολής της μισθωτής εργασίας στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής.

Προϋπόθεση είναι να υπάρχουν οι πρόνοιες και τα μέτρα που ενδυναμώνουν τα μέλη ώστε να συμμετέχουν πραγματικά ισότιμα στη λήψη των αποφάσεων.

Δεύτερο είναι η ανάπτυξη ενός εποικοδομήματος συμβατού με τον εναλλακτικό τρόπο παραγωγής της ΚΑΛΟ: με τη δημιουργία δευτεροβάθμιων και τριτοβάθμιων συνεταιριστικών δομών, τη συμμετοχή των εργαζομένων σε αυτές, τη συνάντηση των δράσεων κοινωνικής αλληλεγγύης με την αλληλέγγυα οικονομία, τη συλλογική έκφραση και αντιπροσώπευση μέσα από θεσμούς πολιτικής διακυβέρνησης.

Τέλος, κρίσιμη είναι η ανάπτυξη μηχανισμών διευρυμένης αναπαραγωγής του τρόπου παραγωγής και των υποκειμένων της ΚΑΛΟ: με την ανάπτυξη ενός συμβατού χρηματοπιστωτικού συστήματος (συνεταιριστικές τράπεζες, πιστωτικοί συνεταιρισμοί, μικρο-πίστωση, crowdfunding κ.λπ.), αντίστοιχων ιδεολογικών μηχανισμών (εκπαίδευση, κατάρτιση κ.λπ.), μηχανισμών υποβοήθησης της δημιουργίας νέων μονάδων και υποστήριξης των υφιστάμενων (συνεταιριστική επιχειρηματικότητα, δομές και μηχανισμοί έρευνας και καινοτομίας).

Σήμερα βιώνουμε μια μοναδική ευκαιρία να αναδείξουμε και να μοχλεύσουμε πολιτικά τον ρόλο και την αυτό-οργάνωση της εργασίας (και της σχόλης) στη σύγχρονη οικονομία της γνώσης και της δημιουργικότητας, ώστε να βρει στο εναλλακτικό μοντέλο της ΚΑΛΟ τους όρους της χειραφέτησής της. Το μέλλον επιβάλλει να αποφύγουμε δογματισμούς και να διερευνήσουμε όλες τις ατραπούς δημοκρατικής λειτουργίας της οικονομίας και της κοινωνίας. Η ΚΑΛΟ θα κριθεί και στην αντιμετώπιση των νέων ζητημάτων που θέτουν η τεχνολογική εξέλιξη (ανεργία, χρόνος εργασίας, πρόσβαση στη γνώση κ.λπ.) και η οικολογική κρίση.

(*) Ο Γιώργος Σταμπουλής διδάσκει και ερευνά στο Τμήμα Οικονομικών Επιστημών, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας

Πηγή: ΑΥΓΗ